Ğalişir Nävai häm törki dönya

Bügenge yazmabızda Mäxmüd Qaşğarıydan soñ törki telgä iñ yaxşı xezmät kürsätkän şäxes bularaq tanılğan, Urta Aziya törki xalıqları şağıyre, zıyalı, däwlät êşmäkäre Ğalişir Nävai turında añlatırbız.

Ğalişir Nävai 1441 yılnıñ 9 fevralendä Härat şähärendä tua. Ätise - Keçkenä Baxadır, Timuridlär imperiyase xezmätendä bulğan, Babur şah sarayında möhim wazıyfalarnı üz östenä alğan şäxes. 1452dä Keçkenä Baxadır ulı Ğalişirne Babur Xan ximayasına birä. Ul waqıtta Babur Xan ximayasında Xösäyen Bäykara da bula. Babur 1456da Mäşhädkä barğanda üze belän Xösäyen Bäykara häm Ğalişirne dä ala. 1457 yılda Babur Mäşhädtä wafat bulğaç Xösäyen Bäykara Häratka kire qayta, Ğalişir isä anda qalıp, belem alırğa däwam itä. Bu waqıtta aña Timurlılardan ämir Säyyid Xäsän Ärdäşir yärdäm itä. Ğalişir Mäşhädtä İmam Rıza isemendäge mädräsädä uqığanda küp kenä İranlı ğalim häm şağıyr’ belän tanışa, kübesennän däres tä ala. 1464tä Mäşhädtän Häratka qaytqan Ğalişir biredä Äbu Säyet Mirzanıñ xezmäte astına kersä dä, annan iğtibar kürmägäç Sämäkandka kitä häm uquın Cäläletdin Fazlullah Äbül-Läysineñ mädräsäsendä däwam itä. 1469 yılda Äbu Säyet Mirza Aq-qoyunlular däwlätenä Ğıyraqqa säfärgä çığa. Bu säfär waqıtında Aq-qoyunlu däwläte xökemdarı Ozın Xäsän Äbu Säyet Mirzanı üterä. Bu xäbärdän soñ Soltan Xösäyen Häratnı alıp, 1469da täxetkä çığa. Xösäyen Baykara täxetkä çıqqannan soñ berga uqığan iptäşe Ğalişir Nävaine üz sarayına êşkä ala, ämir däräcäsenä kütärä.

Nävai 1500 yılnıñ 31 dekabrendä Xösäyen Baykara belän isänläşkändä yöräk öyänäge kiçerä häm 3 ğıynwarda wafat bula. Ul Kudsiyye cämiğı yanında üze tözetkän törbägä cirlänä. Ğalişir Nävai uqıtuçısı kebek ül xalıq mänfäğat’lären qayğırtıp yäşi, bar baylığın şähärne tözekländerügä, yullar, mäktäplär, kitapxanälär, şifaxanälär saldıruğa, sänğat’ häm fän ölkäsendä xezmät quyuçılarğa tota. Ul sarayda xezmättä bulğanda ädäbi tügäräklärgä citäkçelek itärgä dä waqıt tapqan.

“Min törki mäğrifätçelärgä xoquqların qaytardım. Alar üz telläreneñ nindi tel ikänen añladılar häm farsı telendä söyläşüçelärneñ törki telne kimsetülärennän qotıldılar. Törek şağıyr’läre bu yäşeren xaqıyqät’ne açu maqsatımnı añlarlar häm mine doğalar belän iskä alırlar dip ömetlänäm. Menä şul waqıtta minem canım bäxetle bulaçaq,” – digän ul.

Şağıyr’neñ törki tel belän bäyle töşençälären häm şiğır’läreneñ yazılu maqsatların tübändäge süzläre añlatıp birä: “Törki şağıyr’lärneñ barısı da farsı telen öyrängän. Xucasınnan xezmätkärenä xätle här törki farsı telen öyränä ala. Farsılarnıñ berse dä törki teldä söyläşä almıy, söyläşsä dä, süzläreneñ mägnäsen belmi.” Farsı tele centekle mäs’älälärne añlatıp birüdä citärsez.

Ädipneñ icatı zur häm qüpqırlı: 30lap külämle äsärläre – poêma, törle divannarı, 3 meñnän artıq ğazälläre häm başqa tezmä äsärläre bilgele. Nävai möselman Könçığışı xalıqlarınıñ bay tradiśiyalären däwam itep, üz ädäbi dön’yasın tudıruğa ireşä.

Ğalişir Nävai 1498-1499 yıllarda “Fiker xäzinäse” dip atalğan şiğri cıyıntıq täqdim itä, ul xronologik prinśipka qorılğan, ğomereneñ törle çorların êzlekle yaqtırtqan “Balaçaq moğcizaları”, “Yäş’lek ziräklege”, “Ğomer urtasınıñ ğacäyep cimeşläre”, “Qartlıqnıñ faydalı kiñäşläre” dip atalğan 4 divannan ğıybarät. Alarda ğazällär, qasıydälär, qıytğa, robağıy häm başqa janrlardağı äsärläre tuplanğan. Farsı telendä yazılğan “Divan Fani” digän lirik şiğır’lär, “Altı zaruriyät”, “Dürt fasıl” isemle qasıydälär cıyıntığı bar.

Äsärläre bügenge köndä Franśiya, Rusiyä, Törkiyä, Qazaqstan häm Üzbäkstan belän ber rättän şaqtıy ilneñ kitapxanälärendä bar.

Avtor - Nazgül Kadırova

Çığanaqlar:

1. Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

2. https://alisirnevayi.baskent.edu.tr/kw/menu_icerik.php?birim=678&menu_id=2https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-sir-nevai 

3. https://www.turkedebiyati.org/ali-sir-nevai

4. Köprülü, Fuat, (1989). Edebiyat Araştırmaları - 2, İstanbul.

5.Levend, Agâh Sırrı, (1965). Ali Şîr Nevâyî Nevâî, I. Cilt, Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.