Xäräzem çorı äsärläre
Törki dönya: şäxeslär häm äsärlär 6/2024
Törki dönya: şäxeslär häm äsärlär 6/2024
Törki dönya tikşerenülärendä möhim urını bulğan Xäräzem çorı häm şuşı däwerdä yazılğan äsärlär
Bügenge köndä Üzbäkstan häm Törekmänstan çikläre êçendä urnaşqan Xäräzem 12nçe ğasırda mädäniyät märkäzenä äylänä. “Xäräzem” süzeneñ törek teleneñ çorın çağıldıruı Ğalişir Nävaineñ “Majolis un-nafois” isemle äsärendä ğalim Xösäyen Xäräzmine telgä aluı belän bilgele bula.
[1] Xäräzem 11nçe ğasır başında ğaznävilärgä bäyle töbäk bula. Şuşı töbäkne idarä itüçelärne xäräzemşaxlar dip atıylar. Xäräzemşaxlar dinastiyäse uğızlarnıñ Bäydili qabiläsennän Anuş Tigin belän başlıy. Qayber xalıqlar mongol yawına duçar bulğan bu töbäktän küçep kitä başlıy. Xäräzem däwläten çınlap torıp beterüçelär isä çıñğızlılar bula.[2]
Soñınnan Cälaläddin Xäräzemşax mongollarnı häm gruzinnarnı tağın berniçä tapqır cingän bulsa da däwlätne iske köçenä qawıştıra almıy. Anadolu sälcuqlılarına qarşı da köräş alıp barğan Cälaläddin Xäräzemşaxnıñ yalçı ber ğaskäri tarafınnan üterelüe belän Xäräzemşaxlar däwläte räsmi räweştä yuqqa çığa.[3]
Şuşı säyäsi barlıqqa kilülär, formaśiyälär näticäsendä Xäräzem töbäge törekläşä. Qañlı, qıpçaq häm uğız qawemnäreneñ töbäkkä kilep urnaşuı belän bergä xäräzem törekçäse şäkellänä häm 12nçe ğasırda mädäniyät märkäzenä äylänä.
Şuşı çornıñ tel üzençälegenä qaralğan çaqta ğaräp häm farsı telläreneñ törek telenä yoğıntısınıñ arta baruın küräbez. Bügengä qadär ütkärelgän tikşerenülär näticäsendä xäräzem çorına qarağan äsärlär bilgelängän häm törek tele tarixı säxifälärendä üz urının alğan.
Xäräzem çorınıñ aldınğı äsärlärennän berse Zämaxşäri tarafınnan yazılğan “Mukaddimätü’l-Ädeb”. Ädäpkä kereş mäğ’näsendäge äsär ğaräpçä öyränüçelär öçen qısqa cömlälärdän häm süzlärdän torğan praktik süzlek.
Başqa ber äsär dä Rabguzi tarafınnan 1311nçe yılda yazılğan päyğambärlärneñ qıyssasına bağışlanğan “Kısasü’l-Änbiya”. “Muinü’l-Mürid” isemle äsär isä möridneñ yärdämçese mäğ’näsenä turı kilä häm İslam isemle şağir tarafınnan yazılğan 900 bäyettän, yäğ’ni ike yullı şiğirlärdän torğan äsär.
Kutb isemle xäräzemle şağir yazğan “Hüsräv ü Şîrîn” äsäre dä şuşı çorğa qarıy. Äsärneñ teması - Sasani xökemdarı Hüsräv belän ärmän xökemdarınıñ qardäşe Şirinneñ mäxäbbäte. 4 meñ 370 bäyettän (ike yullı şiğirdän) torğan zur külämle äsär.
Yazuçısı Mahmud bin Ali bulğan “Cännätlärneñ açıq yulı” mäğ’näsendäge “Nähcü’l-Färadis” isemle äsär törek ädäbiyatındağı qırıq xädis tärcemäläreneñ berençe ürnäge. Äsär dürt babtan häm här bab un fasıldan tora. Xäräzmi tarafınnan 1353nçe yılda yazılğan, un keçkenä namä räweşendä häm mäsnävi stilendä yazılğan “Mäxäbbätnamä” isemle äsär dä xäräzem çorı äsärläreneñ isemlegen tögälli.
Törek ädäbiyatında tärcemäse belän bergä Qor’än basmasınıñ başqa ber misalı da xäräzem çorına qarıy. Tel üzençäleklärenä qarap bilgelängän bu tärcemäneñ ber nösxası, küçermäse İstanbuldağı Söläymaniyä kitapxanäsendä saqlana. Häm äsärne kem yazuı belenmägän, läkin isemennän dä añlaşılğanı kebek dini äsär bulğan “Mirac-namä” Miğrac waqıyğasın añlata. Bu çorğa qarağan berniçä färman häm xatlar da bulğan möhim külämdä qul’yazma äsärlär dönyanıñ törle kitapxanälärendä saqlana.
Bu äsärlärneñ häm êçtälekläre, häm dä tel üzençälekläre yağınnan törek teleneñ yazma tarixında ähämiyäte bik zur. Qaraxanlı häm çağatay törekçäse arasında küçeş üzençälegenä iyä bu äsärlär tikşerenülärdä yış-yış telgä alına. Äsärlärneñ êçtälekläre bäyälängändä ğadättä didaktik räweştä dini temalarnıñ qaraluın äytergä bula. Törekçä yazıluı nisbätennän äsärlär İslam mädäniyäte belän bergä törek mädäniyäteneñ dä tradiśion bularaq yäşätelüen häm saqlap qaluın kürsätä.
Avtor: Nazgül Qadırova
Çığanaqlar:
1. ERCİLASUN, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
2. KUYMA, Erol, (2015). Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl 8, Sayı 1, Haziran 2015, ss. 367-383
3. ATA, Aysu (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi, İstanbul.
4. BAYAT, Fuzuli. (2003). Türk Dili Tarihi. Ankara.
[1]Bkz.: Ata. (2002): 13
[2]Bkz.: Ercilasun. (2004): 369
[3]Bkz.: Bayat. (2003): 127
Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)
