Äxmäd Yäsäwi häm anıñ “Divane xikmät” äsäre

Bügenge yazmabızda Qaraxanilär çorına qarawçı ğomum törki ädäbiyat wäkillärennän bulğan Äxmäd Yäsäwineñ tormışı häm anıñ “Divane xikmät” isemle äsärenä tuqtalırbız.

12nçe ğasırda yäşägän Äxmäd Yäsäwi – törki qabilälär arasında İslam dinen üsterügä möhim öleş kertkän sufıy liderlarnıñ berse. Xuca Äxmädneñ tormış xikäyäse turındağı barlıq tekstlar nigezdä xalıq arasında söylängän rivayät’lärgä nigezlängän. Läkin anıñ turında çınbarlıq êlementları bulğan iñ möhim yazma çığanaq – “Divane xikmät”. Älege mäğlümat buyınça, Äxmäd Yäsäwi Könbatış Törkistanda Şımkent yanında urnaşqan Sayram şähärendä tua. Anıñ ätise – şäyx İbrahim Mäxmüd uğlı, änise – Ğayşä Hatun. Keçkenä waqıtta äti-änisen yuğaltqan Äxmäd Yäsäwi apası Gäwhär belän Yasa töbägenä küçep kitä. [1] Bulaçaq ädip Arslan-bab digän keşedä tärbiyälänä. Rivayät’lärdä Arslan-babnıñ bu wazıyfanı Möxämmäd päyğambärneñ işaräte belän başqaruı da citkerelä.[2] Arslan-bab wafat bulğannan soñ Boxarağa kilep, böten möselman dön’yasınıñ mäşhür şäxese, ruxaniye Yosıf Xamadaninıñ şäkerte bula. Ostazı ülgäç, anıñ urınına şäyx yägni sufilar başlığı bulıp qala. Ozaqlamıy Yasa şähärenä qayta häm Urta Aziya törkiläre öçen “Yäsäwilek täriqatı”n qora. [3] İzgelege, talantı, qılğan êş-ğamälläre belän Xuca Äxmäd isän waqıtta uq üz çorınıñ ataqlı keşesenä äwerelä. Anıñ danı çiklärne uzıp, küp kenä İslam illärenä tarala. Yış qına “Mädinädä – Möxämmäd, Törkistanda – Xuca Äxmäd” dip yörtkännär.

Äxmäd Yäsäwineñ tuğan yılı bilgesez. “Fakr-name” isemle äsärendä 73 yıl yäşäwe häm 1166 yılda ülüen küräbez. Xuca Äxmädneñ möhim rivayät’lärennän berse dä 63 yäş’kä citkäç: “Möxämmäd päyğambärebezgä Allaxı Täğalä 63 yıl ğomer birgän. Miña da monnan soñ yäşäw xäräm bula,” – diyep, cir astında ğıybadätxanä yasatıp, qalğan ğomeren şunda uzdıruı xaqında.

Xuca Äxmädneñ şiğır’läre urın alğan fälsäfi häm ädäbi şiğır’ cıyıntığın bügenge köndä “Divane xikmät” dip atıylar. “Divane xikmät”neñ barlıq törki dön’yanıñ İslam dinen tanuda möhim urını bar. Tanılğan tyurkolog Äraslan “Divane xikmät”neñ êçtälege turında tübändägeçä citkerä: “Şiğır’lärdä İslamiyät, Törkistan sufıyçılığı häm Yäsäwilekkä bäyle nigezlär, ışanular urın ala. Monnan tış, qayber şiğır’lärdä äxlaq häm moxit qağıydäläre dä bar. Mönäcät, näğıt’ häm berençe 4 xälifägä bağışlanğan mädxiyadän tış qalğan şiğır’lärneñ temaları tübändägelär: Allaxı Täğaläneñ ber buluı, qodräte, Möxämmäd päyğambärgä xörmät häm söyü, päyğambär sönnätläre, ğıybadät, İslam äxlaqı, İslam legendaları, axirät tormışı, qıyamät köne, cännät häm cähännäm, dön’ya turında asketik zarlanu, därwiş sıyfatları, sufıylar, ziker häm Yäsäwi täriqate ädäpläre.” [5]

Şağıyr’ ädäbiyatta barınnan da êlek üzeneñ şiğır’lär tuplamı – “Divane xikmät” belän mäşhür. Qazan basmalarında anıñ küläme 300 bitkä yaqın. Cıyıntıqta törle zurlıqtağı 135 şiğri äsär bar.

Şiğır’lärneñ törle qul’yazmaları häm küçermäläre dön’yanıñ küp kenä kitapxanälärendä bar. İñ êlekke küçermälär 16nçı yäisä 17nçe ğasırğa qarıy. “Divane xikmät”neñ qayber küçermäläre arasında İstanbul universitetınıñ Tyurkologiya institutı kitapxanäse, Äxmät Cafäroğlu, Ämäl Äsin nösxäläre, Mançesterda “The Djon Raylends” universitetı kitapxanäse, İstanbul universitetı, Millät, Konyadağı Mäwlana muzeyı kitapxanäläre belän Sankt-Peterburgtağı Könçığış qul’yazmalar institutındağı yazuları bar.

İdeyaläre ğasırlar çiklären uzğan Xuca Äxmäd ülemeneñ 850 yıllığı uñayınnan YUNESKO tarafınnan 2016 yıl “Äxmät Yäsäwi yılı” itep iğlan itelde. Anıñ Törki dön’yağa yoğıntısın üzennän soñ kilgän Mäwlana, Yunıs Ämrä häm Xaci Bäktaş kebek ul waqıttağı möhim şäxeslärdän kürä alabız.

Avtor - Nazgül Kadırova

Çığanaqlar:

1. Şengün, N. (2016). Dîvân-ı Hikmet’te Dil, Anlatım ve Muhteva Hususiyetleri. Diyanet İlmî Dergisi, 52 (4), 129-146.

2. Türküresin, H.E. (2021). Pir-i Türkisatn Hoca Ahmed Yesevî ve Divan-ı Hikmet’te Bulunan Değerler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 99, 267-284. 

3. Petek, E, Dağıstan, S. (2017). Dîvân-ı Hikmet’in Yeni Bir Nüshası ‘Köksetav Nüshası’. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi, 43, 207-233.

4. Çakan, V. (2005). Hoca Ahmed Yesevi ve Divân-ı Hikmet. Milli Folklor, 17 (68), 201-207.

5. Bice, H. (2016).  Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevi, Ankara. s.400

[1]Türküresin, H.E. (2021): s. 268.

[2]Bice. H. (2016): s. 64

[3]Çakan, V. (2005): s. 202

[4]Çakan, V. (2005): s. 203

[5]Bkz: Şengün, N. (2016): s.132.