2024 nçe yılda Törkiyä tışqı säyäsäte

 Ägär 7 nçe oktyabr’ waqıyğaları häm annan soňğılarnı çittä qaldırsaq, 2023 nçe yıl Törkiyä tışqı säyäsäte yağınnan çağıştırmaça tınıç yıl buldı dip äyter idek. Maydağı ğomum saylawlardan birle däwam itkän normal’läşü tendenŝiyäläre tışqı säyäsätneň ğomumi barışın bilgeläwdä möhim rol’ uynadı. Çişelmägän problemalarğa qaramastan, potenŝial’ konfliktlarnı kimetü häm urtaq mänfäğat’lärgä östenlek birü tışqı säyäsätneň töp kön tärtibe ide. Saylawdan soňğı çorda ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan Farsı qultığı illäre belän mönäsäbätlärne üzäkkä quyğan häm iq’tisadnı töp yünäleş itkän tışqı säyäsätne östen kürde. Süriyä belän bäyle qurqınıçzsızlıqlarnı kimetü öçen Äsäd rejimı belän ministrlar däräcäsendä söyläşülär başlandı. İzrail häm Misır belän mönäsäbätlärne cayğa saluda möhim adımnar yasaldı. Ärdoğannıň Qarabaxnı azat itüdä Azärbaycanğa köçle yaqlaw kürsätüe Törkiyäneň 2023 nçe yılda geosäyäsi uyınçı poziŝiyäsen nığıttı.

Ärdoğan şulay uq Törkiyäneň Könbatış belän êlemtälären tözätergä tırıştı, Törkiyä - Amerika mönäsäbätlärendä yaňa yünäleş buldırunı maqsat itep quydı häm Ukraina konfliktında balanslı totış kürsätte. 2023 nçe yıl tağın ber möhim tışqı säyäsät adımı bulğan Törkiyä - Greŝiya sammitı belän tögällände.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

 Törkiyä - Amerika mönäsäbätläre çişelmägän qayber mäs’älälär arqasında 2024 nçe yılda da kön tärtibendä qalaçaq. Alar arasında iň möhime - AQŞnıň “PKK” terror oyşmasınıň Süriyädäge törkeme “YPG”ğa däwamlı bulışuı. AQŞnıň Süriyä strategiyäsendä zur üzgäreşlär kötelmi, bu Süriyäneň tön’yaq-könçığışında “YPG”ga yärdämneň däwam itäçägen kürsätä. “YPG” üzeneň xärbi köç-säläten häm xalıqara çeltärlären köçäytkängä kürä bu däwamlı yärdäm Törkiyä öçen könnän –kön qıyınlıqlar tudıra. Töbäkneň isemen Tön’yaq Süriyä demokratik citäkçelege dip atağan güyä yaňa Töp Qanunnıň ütälüe kebek soňğı çaralar Törkiyäneň êşkä kereşüeneň aşığıçlığına basım yasıy. “YPG” mäs’äläseneň 2024 nçe yılda çişmäw Törkiyä öçen tağın da kiňräk strategik problemağa äylänergä mömkin. Monnan tış Törkiyä - Amerika mönäsäbätläreneň başqa aspektları da kiläse yılnıň aktiv bulaçağın kürsätä. “F-16” satudağı uňay täräqqiyät’lär häm Şveŝiyäneň NATO äğ’zası buluğa qağılışlı Törkiyä Böyek Millät Mäclesendä qabul iteläçäk uňay qarar Törkiyä –Amerika mönäsäbätläreneň xärbi häm saqlanu ölkälärenä yoğıntı yasarğa mömkin.

Läkin İzrailneň Ğazzägä suğışı häm Törkiyäneň bu mäs’älädäge totışı Törkiyä - Amerika mönäsäbätlärenä tiskäre yoğıntı yasıy ala. Yaqın kiläçäktä İzrail belän Törkiyä arasında tatulaşu mömkinlege zäğıyf’ bulıp kürenä häm bu Törkiyä –Amerika mönäsäbätlärenä tiskäre yoğıntı yasarğa mömkin.

Törkiyä - Awrupa mönäsäbätlärendä kiläse yılda 2023 nçe yılda ireşelgän atmosferanıň däwam itüe kötelä. Awrupa Berlege masştabında yaňarış bulmasa da saylawdan soňğı atmosfera däwam itär kebek. Ukraina konfliktı Törkiyä - Awrupa Berlege mönäsäbätlärenä zur yoğıntı yasıy häm  konflikt barışındağı bilgesezleklärne isäpkä alğanda Törkiyädän strategik totış taläp itä. İminlek borçıluları, ayıruça migraŝiya xezmättäşlek säbäplären nığıtsa da, iq’tisadi ike yaqlı bäylelek 2024 nçe yılda Törkiyä –Awrupa mönäsäbätläreneň totrıqlı bulaçağın kürsätä. Törkiyä belän Greŝiya arasında kileşü täêmin itü häm Könçığış Urta diňgezdä ênergiya ölkäsendä xezmättäşlekneň artuı Törkiyä –Awrupa mönäsäbätlärenä uňay yoğıntı yasar dip kötelä. Läkin Awrupada çiktän tış uňçı ideologiyälärneň artuı milli häm tışqı säyäsätkä täêsir itep Awrupa Berlege êçendä Törkiyägä qarşı xis-toyğılarğa kiterä ala. Şuňa kürä bu ölkädäge täräqqiyät’lärne iğ’tibar belän küzätergä kiräk.

Ukraina suğışı 2024 nçe yılda da iň möhim xalıqara problemalarnıň berse bulıp qalaçaq, yaqınlığı häm mänfägat’läre arqasında Törkiyägä zur yoğıntı yasayaçaq. İň möhim soraw – AQŞ häm Awrupa illäreneň Ukrainağa xärbi yärdämne däwam itterep ittermäwe. Bu yärdämneň däwam itüe Ukrainanıň bäreleşlärne däwam itü säläten garantiya astına alsa, yärdämne tuqtatu suğış barışın üzgärtergä häm Rusiya faydasına bulırğa mömkin. Näticädä Ukrainadağı suğışnıň ixtimal näticäläre Törkiyäneň tışqı säyäsätenä täêsir itäçäk. Törkiyä ilbaşı Ärdoğannıň Vengriyägä säfäre waqıtındağı soňğı belderüläre häm anıň Rusiya däwlät başlığı Vladimir Putin belän oçraşu mömkinlege aşlıq koridorı kileşüe kebek mäs’älälärneň möhimlegen assızıqlıy. Törkiyäneň Rusiya belän Süriyä, Kön’yaq Kavkaz, Liviya häm ênergetika ölkälärendäge küp qırlı mönäsäbätlären isäpkä alsaq, Törkiyä - Rusiya mönäsäbätläre 2024 nçe yılda da kritik üzäk bulıp qalaçaq.

Yaqın Könçığıştağı normal’läşü barışı Törkiyä tışqı säyäsäteneň möhim êlementı bulıp qalaçaq. Läkin Törkiyä belän Farsı qultığı illäre arasında normal’läşü terminı iskerergä mömkin, bu frontta yaňa kileşügä işarät itä. Törkiyä, Soğud Ğaräbstanı, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre häm Katarnı ayıruça saqlanu xezmättäşlegendä berläşterä torğan häm regional’ ittifaqqa äwerelgän yaňa regional’ kileşü barlıqqa kilergä mömkin. Şuňa qaramastan, Ğazzä problemasın çişä almaw 2024 nçe yılda Yaqın Könçığışta Törkiyägä häm böten töbäkkä täêsir itäçäk kiň totrıqsızlıq moxiten tudıra ala. Näticädä Törkiyäne dä kertep illär Ğazzägä qarata tırışlıqların arttırırğa mömkin.

Urta Aziya 2024 nçe yılda Törkiyä öçen ayıruça Törki däwlätlär oyışması qısalarındağı mönäsäbätlär cähätennän ayırım ber yünäleşkä iyä. Başta iq’tisadi xezmättäşlekkä yünälgän bu partnyerlıqnıň strategik säyäsi iniŝiativağa äwerelüe häm Törkiyäneñ Urta Aziya tigezlämäsendä üz poziŝiyäsen garantiya astına alğan tışqı säyäsät alıp baruı kötelä.

Ğomumän alğanda Törkiyäneň strategik moxite dinamizm häm küptörlelek belän xarakterlanaçaq, näticädä Törkiyäneň yaňa regional’ häm xalıqara yünäleşe öçen qıyınlıqlar tudıruçı berniqadär çikläwçe regonal’ atmosfera barlıqqa kiläçäk.

Avtor: Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş