2024: qarşılıqlar yılı

2023nçe yıldağı xällär 2024nçe yılda bulırğa mömkin geosäyäsi häm strategik sśenariylarnı törleländerde. 4 milliardtan artıq keşe 2024tä saylawlarğa baraçaq. AQŞ, Rusiyä, Angliya, Hindstan, Tayvan’, Bangladeş şikelle illärdä kritik saylawlar kötelä. Ukraina, Ğazzä, Tayvan’ mäs’äläse, İrannıñ atom-töş programması, Yaqın Könçığışta İzrail-ğaräp bäreleşe ixtimalı, ênergetika bäyälärendäge bilgesezleklär häm klimat üzgäreşenä bäyle kötelmägän täräqqıyät’lär xalıqara säyäsätkä tiränten yoğıntı yasıy ala.  Soñğı 24 ay êçendä 78 bäreleş yä tulayım yaña başlandı, yäisä êlek bulğan häm tuqtalıp torğannarı qabat qaynarlandı. Bu xäl xalıqara sistemanıñ konfliktlı xarakterınıñ iñ açıq êlementlarınnan berse.

Sistemadağı üzgäreş häm awerelü äle bilgesezlektä, häm bu noqtada Amerika Quşma Ştatlarınıñ poziśiyäse bik ähämiyätle. AQŞnıñ dön’yadağı urınına qarata citdi tartqalaşu bar. Xärbi yaqtan Qıtay anı älegä balanslamasa da, tizdän qayber tarmaqlarda tigezläşü mömkinlege yuğarı. Bu xäl Qıtaynı global’ ülçämle köç xälenä kitermäyäçäk, tik üz regionında AQŞnı balanslıy aluçı, anı qırıyğa êtüçe yäisä çigenüen täêmin itüçe xärbi poziśiyägä quya. İkençese - AQŞnıñ xärbi urınına qarata Yaqın Könçığışta, bigräk tä 7nçe oktyabr’dän soñ, citdi höcüm tendenśiyäse barlıqqa kilde. Bu Amerika Quşma Ştatlarınıñ ğaskärlärenä yanawçı xäl bulıp bilgelänä. İq’tisadi yaqtan qarağanda, AQŞ äle xaman iñ zurlarınnan berse. Awrupanıñ tulayımınıñ häm Qıtaynıñ aldında bara. Tik Hindstannan başlap bik küp regional’ häm urtaça ülçämle köç anıñ iq’tisadi gegemoniyäsenä qarşı çığa. Diplomatiyägä kilgändä, AQŞnıñ äxlaqıy östenlege yuğala bara. Bigräk tä Ğazzä suğışında Amerika diplomatiyäseneñ ışandıruçanlığı bette.  Bayden idaräseneñ qağıydälärgä tayanuçı xalıqara tärtip urnaştıru maqsatı uñışsız buldı, annan bigräk, ul başqalarnıñ qağıydäsez ğamällärenä säbäplär uylap taptı.

Tağın ber sistematik mäs’älä - Rusiyäneñ Ukrainada basıp aluın däwam itüe. Anıñ älege ildäge geosäyäsi maqsatları üzgärmäde. Rusiyä Ukrainanı Qara diñgezgä yabıq däwlätkä äwerelderergä mataşa. Finlyandiyäneñ NATOğa kerüe häm Şveśiyäneñ dä çiratta toruı Rusiyäneñ bu maqsatın tağın da kritik xälgä kiterde. Tik Putinnıñ xäzergä häm 2024nçe yılda da aña ireşüe mömkin şikelle kürenmi. Tulayım alğanda, Ukraina suğışında üzgäreşsez front barlıqqa kilde. Operaśiyälärneñ bik tığız buluına qaramastan, qırda kiñäyü yäisä alğa baru yuq. Bu Rusiyä-Ukraina suğışında däwam itä ala torğan xäl tügel. Tağın ber mäs’älä - Könbatışnıñ Ukrainağa yärdäme. İllär ähämiyätle külämdä qoral birsä dä, bu - frontta uyınnı üzgärtä alırday rol’ uynamıy. Älbättä, xärbi yärdäm Ukrainanıñ saqlanu köçen arttırdı, tik aña Rusiyäne ciñärdäy strategik östenlek täêmin itmäde. Diplomatik frontta isä älegä alğa kiteş yuq. Bu alğarışnıñ tiz genä tormışqa aşuı da mömkin sıman kürenmi.

Xäzerge xäl Ukrainanıñ tınıçlıq söyläşüläre nigeze barlıqqa kiterüenä kirtä quya. Çönki anıñ solıx planı Rusiyä ğaskärläreneñ Ukraina cirlärennän tulısınça çığuın küzallıy. Şul säbäple, älege fronttağı xällär 2024nçe yılda da xäzergeçä däwam itäçägen, barı AQŞtağı ilbaşı saylawınıñ Ukrainadağı prośess nisbätennän kritik täräqqıyät’ bula aluın äytergä mömkin. Rusiyädä dä saylaw bulaçaq, tik annnan soñ da, ägär kötelmägän xällär çıqmasa, Putinnıñ däwlät başında toruın däwam itäçäge kön kebek açıq. Rusiyä belän Awrupa mönäsäbätlärendä yaña tendenśiyä küzätelä ala. Tramp AQŞtağı saylawlarda ciñä qalsa, Awrupanıñ Ukraina mäs’äläsendä tağın da avtonom xäräkät itü ixtimalı köçäyä.

Kiläse yılda xalıqara säyäsättä kötelgännärneñ kirese dä kilep çığarğa mömkin - dön’ya yaña köndäşlek häm konfliktlı prośess kiçerä ala.  

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor