Tatar xalqın dönyağa tanıtuğa öleş kertkӓn kürenekle şӓxes - Ol’ga Lebedeva

  Yazmabıznı  Tatarstannıñ ″İntertat″ êlektron gazetı hӓm jurnalist Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ,″Wikipedia″ mӓğ’lümatlarına,internet çeltӓre yazmalarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  1889-1897nçe yıllarda Evropada dön’ya  cӓmӓğat’çelege  aldında tatar xalqınıñ tarixı,mӓdӓniyӓte,mӓğarifenӓ bağışlanğan dokladlar belӓn çığış yasağan,tatarça da belgӓn Ol’ga  Lebedevanıñ Törkiyӓdӓge danı turında mӓqalӓ 2021nçe yılnıñ 16nçı avgustında ″İntertat″ uquçılarına ″Tatar xalqın Evropada tanıtqan Ol’ga Lebedeva,töreklӓrçӓ Gölnar xanım tarixı″ digӓn isem belӓn tӓq’dim  itelӓ.

  Ӓdӓbi psevdonimı ″Gölnar xanım″ bulğan,törek-tatar tellӓre belgeçe,cӓmӓğat’  êşleklese,publiŝist Ol’ga  Semẽnovna Lebedeva törek telenӓ rus ӓdӓbiyatınnan tӓrcemӓlӓre hӓm tatarlar turında uñay fikerlӓr ӓytep yazğan mӓqalӓlӓre belӓn tanış.Qazanda tuıp-üskӓn hӓm şӓhӓr başlığı xatını bulğan Ol’ga  Lebedevanı töreklӓr ″madam Gölnar″ yӓki  ″Gölnar xanım″ dip yörtkӓnnӓr.

  Ol’ga Sergey qızı Barṩeva- Lebedeva 1852nçe yılda(qayber çığanaqlarğa kürӓ – 1854nçe yılda) Qazanda dön’yağa kilӓ.Ul Qazan İmperator universitetın tӓmamlap könçığış  hӓm könçığış tellӓre belgeçlege ala.Qazan universitetınıñ Arxeologiya,tarix hӓm êtnografiya cӓmğıyӓte ӓğ’zası bula.Ol’ga Lebedevanıñ İke tapqır tormışqa çıqqanlığı mӓğ’lüm. Berençe irennӓn dӓ, İkençe irennӓn  dӓ öçӓr balası bulğan.İkençe ire franŝuz tamırlı rus aristokratı Aleksandr Aleksandroviç Lebedev .Ul törle yuğarı urınnarda êşli,hönӓre buyınça xoquqçı bula.Şul uq waqıtta xӓyriyӓçelek êşe  belӓn dӓ şöğıl’lӓngӓne bilgele.Aleksandr Aleksandroviç  yaqınça 1883-1889nçı yıllar arasında  hӓm 1899-1903nçe yıllar arasında ike tapqır Qazan citӓkçese itep saylana.Mӓğ’lümӓtlӓrgӓ kürӓ,Lebedev Qazan şӓhӓre başlığı bulğan çorda üz aqçasına Bolaq aşa taş küper tözetӓ.Ӓlege köndӓ dӓ xezmӓt itkӓn bu  küperne  - ″Lebedev küpere″ dip yörtӓlӓr.

  Ol’ga Lebedevanıñ tanışları arasında kürenekle tatar ğalime hӓm mӓğ’rifӓtçese Şihabetdin Mӓrcӓni,universitetnıñ könçığış tellӓre uqıtuçısı,ğalim Möxӓmmӓtğali Mӓxmüdov,yazuçı Ğabdraxman İl’yasi,kürenekle mӓğ’rifӓtçe  Qayum Nasıyri hӓm başqa tatar zıyalılarınıñ da buluwı bilgele.Qayber çığanaqlarğa kürӓ,tatar ğalimnӓre belӓn tığız bӓylӓneştӓ bulu Ol’ga  Lebedevağa tatar xalqın borçığan mӓs’ӓlӓlӓrne  tirӓnten añlarğa,tatar mӓdӓniyatı belӓn yaqınnanraq tanışırğa mömkinlek birgӓn.Ul tatarlar belӓn tatarça aralaşırğa tırışqan.Monnan tış,Lebedevanıñ Qayum Nasıyrı kiñӓşe buyınça ğarӓp,farsı,törek tellӓren öyrӓnüwe dӓ iğ’tibarğa  layıq.

  1889nçı yılda Ol’ga  Lebedeva Stokgol’mda  könçığışnı öyrӓnüçelӓrneñ 8nçe xalıqara kongressında qatnaşa.Kongressta ul üzen ″Gölnar xanım″ dip tanıta.Biredӓ  Törkiyӓneñ mӓşhür ӓdibe,ğalim,filosof,matbağaçı hӓm cӓmӓğat’  êşleklese Ӓxmӓt Midxӓt tӓ qatnaşa.Ӓlege kongressta ber rus ilçese törek ğalime  Ӓxmӓt ӓfӓndene Ol’ga  Lebedeva belӓn tanıştıra.Şunısı qızıqlı,Lebedeva Ӓxmӓt Midxӓtkӓ ″Gölnar xanım″ dip ğarӓp xӓreflӓre belӓn bastırılğan vizitkasın suza hӓm anıñ belӓn törekçӓ söylӓşӓ.Kongresstan soñ da alar berniçӓ ğalim belӓn Evropa sӓyӓxӓtenӓ çığalar.Sӓyӓxӓttӓn qaytuğa Ӓxmӓt Midxӓt bu sӓyӓxӓtkӓ bağışlap ″Çınbarlıq awazı″ gazetında yazıp çığa.Ul da bulsa kirӓk,bu sӓyӓxӓt kitap bulıp basılırlıq,tarixta ӓhӓmiyӓtle êz qaldırırlıq sӓyӓxӓt bulıp çığa.″Evropa buyınça sӓyӓxӓt″ isemle 600 bittӓn torğan ӓlege kitapta törek ğalime ӓsӓreneñ başınnan axırına qadӓr Qazan xatını Gölnar xanım turında söyli.Bu kitap xaqında tanılğan İstanbul universitetı ğalime,professor Ömӓr Faruq Akun :″Ӓxmӓt ӓfӓnde Midxӓt bu sӓyӓxӓtnamӓ ӓsӓrendӓ Gölnur xanımnı ӓsӓreneñ türenӓ urnaştırıp,″Gölnarnamӓ″ dip atarlıq dӓrӓcӓgӓ citkerӓ.Anı törek xatın-qızlarına ürnӓk itep kürgӓn″,dip üzeneñ fikeren bӓyӓn itӓ.

  Törkiyӓ İslam ênŝiklopediyӓsenӓ kertelgӓn kürenekle şӓxeslӓr arasında da çığışı belӓn Qazannan bulğan Ğölnar xanımnıñ iseme kertelgӓn.Bilgele bulğança,bu ênŝiklopediyӓdӓ ӓhӓmiyӓtle şӓxeslӓr  genӓ urın alıp tora.Ӗnŝiklopediyӓgӓ kertelgӓn centekle mӓqalӓneñ avtorı da—kürenekle törek ğalime Ömӓr Faruq Akun.Ӓytergӓ kirӓk,″madam Gölnar″nıñ  icadi êşçӓnlegen törek ğalimnӓrennӓn: İsmağıyl’  Qaraca,Xul’ya  Arslan,Nazan Bӓkiroğlu,Tyurkan Olcay kebek ğalimnӓr   dӓ öyrӓnӓ.

  Bilgele bulğança,″bez  Ol’ga Lebedeva kebek Mixail Xudyakov,Karl Fuks,Vasiliy Radlov,Lev Gumilev kebek ğalimnӓrneñ xezmӓtlӓrendӓ tatar xalqı tarixı belӓn  bӓyle küp mӓğ’lümat taba alabız,tatar bulmağan ӓlege uqımışlı zatlarnıñ millӓtebezgӓ xörmӓt belӓn qarawların bügen dӓ inkar’  itü mömkin tügel″,digӓn yullar bar ″İntertat″ gazetı bitlӓrendӓ.

   Çığanaqlar:

1)https://intertat.tatar/news/tatar-halkyn-evropada-tanytkan-g-lnar-hanym-...

Mӓdӓniyӓt:″Tatar xalqın Evropada tanıtqan Gölnar xanım – Ol’ga  Lebedeva tarixı″.″İntertat″.16.08.2020

2)https://tt.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%...

Vikipedia.Ol’ga Lebedeva.

3)https://books.google.com.tr/books?id=u75qDwAAQB...

Ğalӓw M.:″Bolğançıq yıllar.Möhacirlӓr″.

4)http://samtatnews.ru/2022/01/19/%D1%82%D0%B...

Altay R.:″Tatar dön’ya külӓmenӓ çığa alamı:Ruşaniyӓ Alatay matbuğat hӓm sӓyӓsӓtçelӓrgӓ analiz yasıy.″İntertat″.19.01.2022

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı

Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)