Wӓlidi -Toğan nӓsele

   Yazmabıznı "Wikipedia" mӓğ’lümatlarına, ğalimӓ Daniyä Zahidullina xezmӓtlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

   Tirӓn belemle, kürenekle, zıyalı nӓsel şul ul Wӓlidi -Toğanlar nӓsele. Ӓye, Zӓki Wӓlidineñ balaları da abruylı keşelӓr, tormışta zur uñışlarğa ireşkӓnnӓr. Bilgele bulğança, qızı İsӓnbikӓ Toğan – kürenekle ğalimӓ,küpqırlı tirӓn belemle  bulu östenӓ, fiker iyӓse, törki xalıqlar tarixın hӓm mӓdӓniyӓten öyrӓnügӓ ğomeren bağışlağan tanılğan şӓxes. Qızları İsӓnbikӓ Toğan hӓm ulları Sübӓdӓy Toğan – inqıylablar dӓwerendӓ tuğan, illӓrennӓn çittӓ ayırılıp qalğan kürenekle nӓselneñ dӓwamçıları alar. Bu Toğan ğailӓse bez tanıp betermӓgӓn, ӓmma belergӓ hӓm ixtiram itӓrgӓ, tatarlarnıñ da bilgesez yıraq tarixın açqan, bügengegӓ kiterep citkergӓn xezmӓtlӓren tatar dön’yasında fӓnni ӓylӓneşkӓ kertergӓ layıqlı fӓn yoldızları alar.

  Törkiyӓneñ kürenekle ğalimӓse,Törek tarix akademiyӓseneñ möxbir ӓğ’zası, filosofiyӓ fӓnnӓre doktorı, professor İsӓnbikӓ Toğan 1940nçı yılnıñ 8nçe dekabrendӓ İstanbul universitetı professorı Zӓki Wӓlidi hӓm rumın tatarlarınnan bulğan Nӓcmiyӓ xanım Ungar ğailӓsendӓ dönyağa kilgӓn. Mӓktӓp belemen Kayseri häm Kon’ya  şӓhӓrlӓrendӓ alğan İsӓnbikӓ Toğan, urta belemen İstanbulnıñ alman liŝeyında ala. 1954nçe yılnı 3 aylap Almaniyӓneñ Gamburg şӓhӓrendӓ uqıy. 1964nçe yılda İstanbul universitetınıñ ӓdӓbiyat fakul’tetında tarix bülegen  tӓmamlıy.Talӓbӓ yıllarında uq "Sölӓymaniyӓ", "Aya-Sofiya" kitapxanӓlӓrendӓ êşlӓp, Qaraxanilӓr dӓwlӓte tatar tarixı belӓn qızıqsınıp kitӓ hӓm fӓndӓ qalӓm sınap qarıy. Fӓngӓ kilü yulında iñ berençe êtӓrgeç – ğailӓse buluın assızıqlıy İsӓnbikӓ Toğan. İngliz, alman tellӓrennӓn tış farsı hӓm rus, qıtay tellӓren dӓ üzlӓşterӓ ul. 1964-1966nçı yıllarda Tayvan’dağı Tambey universitetında qıtay telen qamillӓşterӓ, magistrlıq dissertaŝiyӓsen yaqlıy. İstanbul universitetına qaytıp, doktorlıq dissertaŝiyӓse ӓzerlӓrgӓ kereşӓ. 1973nçe yılda Amerika Quşma Ştatlarınıñ Garvard universitetına kitep, anda fӓlsӓfӓ doktorı ğıyl’mi dӓrӓcӓsenӓ ireşӓ. 1995nçe yılda professor dӓrӓcӓsenӓ iyӓ bula.

   Un telne qamil belüe, şulay uq ğosmanlı, çağatay, borınğı mongol, qıtay yazma tellӓren üzlӓşterüe ğomere buyı törle illӓrneñ arxivlarındağı çığanaqlar belӓn êşlӓrgӓ mömkinlek birӓ İsӓnbikӓ Toğanğa. Fӓn dönyasındağı töp ğıyl’mi xezmӓtlӓre Urta Aziya, Mongoliya hӓm Qıtayda yӓşӓgӓn xalıqlar tarixına, Urta ğasırlarda ıruara hӓm dӓwlӓti mönӓsӓbӓtlӓrgӓ, Böyık Yefӓk yulındağı xalıqlarnıñ sӓwdӓ, mӓdӓniyӓtara bağlanışlarına qarıy.

   Zӓki Wӓlidi ğailӓsendӓ tӓrbiyӓlӓnep tӓ fӓn yulın saylamaw ğacӓp bulır ide, ӓlbӓttӓ. Alda bilgelӓp ütkӓnçӓ, İsӓnbikӓ Toğan fӓngӓ kilü yulındağı iñ  berençe êtӓrgeç – ğailӓse buluın assızıqlıy. Ӓtiseneñ: "Keşelӓr hӓm xalıqlar, dӓwlӓtlӓr arasında törleleklӓr bar. Şularnı añlasañ – ğalim bulırsıñ", - digӓn süzlӓren üzenӓ tormış devizı bularaq qabul itep ala, kürӓseñ. Ӓlege törlelekkӓ töşenü "ütkӓn belӓn bügenge arasında küper qorırğa yӓrdӓm itüe" turında süz itӓ törek ğalimӓse İsӓnbikӓ Toğan üzeneñ ğıyl’mi êşçӓnlegendӓ.

  Üze kiñ qırlı ğalim bulsa da, hiçber zaman êzlӓnüdӓn hӓm uquçı buludan ğomere buyı tuqtalmıy ul. Dön’yanıñ küp kenӓ poçmaqlarında êzlӓnülӓr alıp barırğa turı kilӓ aña.1980-1982nçe yıllarda Sudanda ğıyl’mi êş belӓn şöğıl’lӓnӓ. Sudan anı yaña ber yulğa, yağ’ni  şӓrıq’ dönyasında xatınnar mӓs’ӓlӓsen öyrӓnügӓ kiterӓ.

  İskitkeç yuğarı zӓwıqlı, hӓrnӓrsӓne ênӓsennӓn-cebenӓ qadӓr uylap êşlӓrgӓ öyrӓngӓn İsӓnbikӓ Toğanda tabiğat’tӓn birelgӓn osta oyıştıru-citӓkçe sӓlӓte yuğarı bulğan. 1984nçe yılda anıñ Yaqın Könçığış texnik universitetında tarix bülegen oyıştırğanlığı monıñ açıq misalı bulıp tora da.

  Ӓye, ӓniseneñ êzlӓnülӓrenӓ qızı Sara da quşıla. Bügen ӓnise belӓn iñgӓ-iñ torıp, qızı Sara da tarix hӓm êtnografiyӓ ölkӓsendӓ êşli. Ul Angliyӓdӓ universitetta uqıta. Dimӓk, fӓnni dӓwamçılıq tuqtap qalmağan!

  İsӓnbikӓ Toğannıñ bertuğanı, ênese Sübӓdӓy Toğan da tanılğan törek ğalime, professor. Ul hönӓr itep iq’tisad ölkӓsen saylağan.

  Şunı da ӓytergӓ kirӓkter, ğıylem dönyası ul – urtaq mӓydan, anda bergӓlӓp xӓrӓkӓt itkӓndӓ genӓ uñışqa ireşergӓ mömkin. Süzebez – buınnan-buınğa birelgӓn kürkӓm çağılışlı, tarixıbızda êz qaldırırlıq şӓxeslӓr tӓrbiyӓlӓgӓn zatlı nӓsel-nӓsӓpneñ zıyalıları bulğan Wӓlidi -Toğannar nӓsele turında bardı.

Çığanaqlar:

1)https://tt.m.wikipedia.org>wiki>T...

Törkem:İstanbul Universitetın tӓmamlauçılar - Wikipedia

2)http://www.kazanutları.rf>list...

Zahidullina D.:"Ütkӓn belӓn bügenge arasında küper qormaq mӓs’ӓlӓse bu…"."Qazan Utları" jurnalı.20.02.2023

 Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.