Saylawlardan soñ Türkiyäneñ tışqı säyäsäte

Saylawlardan soñ Türkiyäneñ tışqı säyäsäte turında säyläşü öçen ähämiyätle çor. Saylawlarda ciñä qalsa, ilbaşı Ärdoğannıñ törek tışqı säyäsätendä özleksezlek barlıqqa kiteräçägen aldan beldergän idek. Şulay itep, yaña çornıñ tışqı säyäsätendä alğa çıqqan başçalar närsälär bulaçaq? Häm nindi tışqı säyäsät prośessı kötelä?

Türkiyäneñ tışqı säyäsäte könüzägendä urın alğan iñ ähämiyätle başça Süriyä bulaçaq şikelle kürenä. Çönki Süriyä bik küp yaqtan Türkiyäne yaqınnan qızıqsındıruçı mäs’älä.  Terrorçılıqqa qarşı köräş, sıyınuçılarnıñ kire qaytuı, AQŞ häm başqa aktyerlar belän mönäsäbätlärne bilgeläw – alar arasında. Şul säbäple, ilbaşı Ärdoğannıñ östenlekle burıçı Süriyä mäs’äläsendä baruçı prośessnı, özeklek barlıqqa kitermiçä, uñışlı räweştä tögälläw. Anda bilgele yul kartası barlıqqa kilüe kürenä. Axırğısı Mäskäwdä uzğan tışqı êşlär ministrları sammitında bu yul kartasınıñ dürtyaqlı formatta däwam itäçäge añlaşıla. Sıyınuçılarnıñ kire qaytuı, terrorçılıqqa qarşı köräşü häm Süriyädä külämle çişeleşkä kilü – bu yul kartasınıñ maqsatları arasında urın ala.

Türkiyäneñ migrantlarnıñ kire kitüe mäs’äläsendä tağın da konkret adımnar yasawın küräbez. Alarnıñ Süriyäneñ tön’yağına qaytuı öçen başlanğan asqorma proyektı bu säyäsätneñ näticäläreneñ berse. Tik YPG mäs’äläseneñ niçek çişeläçäge häm qaysı kalendar’ nigezendä alğa baraçağı turında kisken qarar yuq. Şul uq waqıtta sıyınuçılarnıñ Äsäd idaräsendäge cirleklärgä niçek qaytaçağı tabışmaq bulıp qala. Migrantlarnıñ anda qaytası kilmäwe açıq. Çönki bu cirleklärdä alar öçen citdi xäweflär bar. Tik bu noqtada Äsäd belän ğaräp illäre arasında axırğı aylarda alıp barılğan söyläşülärneñ sıyınuçılarnı da üz êçenä aluına iğ’tibar itkändä, bu mäs’älädä iñ nıq ciñellek xis itäçäk ilneñ Türkiyä buluın äytä alabız. Tulayım alğanda, sıyınuçılarnıñ kire qaytuı mäs’äläsendä ğaräp däwlätläre belän sinxron êşläw prośessnıñ tağın da yaxşı häm planlı räweştä baruın täêmin itä ala.

Älbättä, Süriyä mäs’äläse barı sıyınuçı häm terrorçılıqqa qarşı köräş belän bäyle qaralırğa tiyeş tügel. Külämle çişeleş öçen Jeneva prośessınıñ aktiv xälgä kiterelüe kiräk. Yäğ’ni Berläşkän Millätlär oyışması iminlek şurasınıñ 2254nçe nomerlı qararı qısalarında Konstituśiyäneñ yazıluı, Süriyädä saylawlar uzdırıluı häm küçü prośessınıñ tögällänüe möhim. Süriyädäge barlıq dinamikalar iğ’tibarğa alınğanda, bu maqsatnıñ älegä bik yıraqta buluın äytä alabız.

Tışqı säyäsätneñ yaña çorında, şulay uq, ähämiyätle buluı kürengän başqa başça isä Ukrainada däwam itüçe suğış. Älege wäzğıyät’ häm anıñ waqıtında Türkiyäneñ tışqı säyäsätenä iğ’tibar itsäk, Ukraina krizisı ilneñ tışqı säyäsät poziśiyäseneñ monnan soñğı yul kartasına yoğıntı yasıy alırlıq däräcädä ähämiyätle buluın kürsätä.  Türkiyäneñ östenlekle burıçı xäzerge yünäleşen totrıqlı räweştä alıp baru. Yäğ’ni ul Ukraina krizisında aradaşçılığın däwam itäçäk, krizis säbäple üzen dä, dön’yanı da qızıqsındıruçı kritik mäs’älälärdä çişeleş êzläyäçäk häm suğışnıñ tağın da tiränäyüen yäisä başqa däwlätlärgä taraluın çiklärgä tırışaçaq.  Rusiyä belän mönäsäbätlär xäzer Ukraina krizisı belän yaqınnan bäyle.

Älbättä, Türkiyä belän Rusiyä mönäsäbätläreneñ qısaları şaqtıy kiñ. Barı Ukraina belän çikle tügel. Tik Ukrainanıñ bilgeläwçe dos’ye buluı da bik açıq. Tulayım alğanda, Ukraina mäs’äläsendä zur üzgäreş bulaçağı bik mömkin şikelle kürenmi. Şulay da, suğışnıñ yünäleşeneñ üzgärüenä paral’lel’ räweştä Türkiyä belän Könbatış arasında yaña mönäsäbät modeleneñ barlıqqa kiterelüe kiräklege mäğ’lüm. Monnan soñ Türkiyäneñ Awrupa häm NATO öçen ähämiyäte tağın da açıq kürende.

Şul uq waqıtta, Awrupanıñ häm AQŞnıñ Rusiyäne Ukrainada uñışsızlıqqa duçar itü säyäsäteneñ tağın niqadär däwam itä aluı da ähämiyätle soraw. Xäzerge adımnarnıñ bik êşkä yaramawı, barı suğışnı alğa taba êtärügä xezmät itüe häm böten Awrupanı totrıqsızlaştıraçaq dinamikağa äwerelüe açıq. Bu säbäple, Ukraina krizisı nisbätennän Türkiyäneñ poziśiyäsenä qarata nindider basım barlıqqa kilüe küzallanmıy. Kiresençä, aldağı çorda, Türkiyäneñ strategik ähämiyäte artuın isäpkä alıp, Awrupa belän ike arada yaña mönäsäbätlär modele buldıru kiräk. İkençe törle äytkändä, Türkiyä belän köräşep, aña qarşı poziśiyäne kiñäytep yäisä kontrfront tudırıp Türkiyäne ciñü mömkin tügel. Şuna kürä dä, Ukraina krizisınıñ tağın da kübräk yanaw barlıqqa kiterü ixtimalına qarşı Awrupa belän Türkiyä arasında yaña geosäyäsi konsensus buldırılırğa tiyeş. Bu nisbättän Türkiyäneñ poziśiyäse bik anıq. İlneñ mänfäğat’läre häm qurqınıçsızlığı – Awrupa belän kileşenä ala torğan, ämma kiräksä, avtonom räweştä xäräkät itä aluçı ayırım säyäsät. Yäğ’ni Awrupa belän ike ayırım frontta urın alu da, Awrupanıñ Rusiyägä qarşı poziśiyäsenä qarusız räweştä quşılu da tügel. Yaña çorda Türkiyä belän Awrupa mönäsäbätlärendäge iñ ähämiyätle deviz bu bulaçaq.  

Yaña çorda tağın ber möhim başça – Türkiyä belän AQŞ arasındağı bäyläneşlär. Bu nisbättän yaxşı çor ikänen söyläp bulmıy. Türkiyä belän Amerika mönäsäbätläreneñ dinamikaları, urtaq mänfäğat’ häm yanaw küzallawları ähämiyätle üzgäreşlär kiçerde. Xalıqara sistemanıñ dinamikaları da Türkiyä-Amerika mönäsäbätlärenä yoğıntı yasıy. Urtaq qızıqsınu alannarında äle haman özleksezlek êlementları kürenä, tik mänfäğat’lär urtaq bulmağan bik küp başqa mäs’älä bar. Yanawlar mäs’äläsendä älegä xezmättäşlek itelä. Mäsälän, terrorçılıqqa qarşı köräş - şulardan berse. Şulay da, YPG teması urtaq yanawdan bigräk, Türkiyä öçen AQŞ yağınnan kilüçe yanaw bularaq bäyälänä. Bu problemanı çişmiçä torıp Türkiyä-Amerika mönäsäbätlärendä zur alğarış täêmin itü mömkin tügelder. Älbättä, yaña çorda alğa taba baruı kötelüçe qayber temalar bar. Mäsälän, F-16 nisbätennän tizdän uñay üzgäreşlär bulırğa mömkin. İkeyaqlı mönäsäbätlärdä iq’tisadnıñ da östenlekle mäs’älä buluın äytä alabız. Säwdä äyläneşeneñ 100 milliard dollar maqsatına ireşüe bu yaqtan êtärgeç bulıp sanala. Türkiyä belän Amerika mönäsäbätlärendä yaña strategik qısalarğa ixtiyac bar. Näq’ Türkiyä-Awrupa bäyläneşlärendäge şikelle ük monda da yaña çorda Türkiyäneñ şul uq geosäyäsi qısalarnı üz kürmäyäçägenä şahit bulaçaqbız. Yäğ’ni Türkiyä üz avtonomiyäsen üzäkkä quyuçı poziśiyädä toraçaq. Tik bu avtonomiyä AQŞqa qarşı häm gel konfrontaśion räweştä barmayaçaq.

Yaña çornıñ iñ qızıqsındırğan temalarınnan berse – Yaqın Könçığış häm regiondağı cayğa salınu. Bu tışqı säyäsättä ähämiyätle dos’ye bularaq däwam itäçäk. Türkiyäneñ regional’ cayğa salınunı yaqlayaçağın äytä alabız. Xätta ki, bu cayğa salınu xäzergä problemalarnıñ çişeleşenä zur öleş kertmäsä dä, regionda kiyerenkelekne kimetü, konfliktlarnı tuñdıru häm potenśial’ xezmättäşlekne tiränäytü kontekstına utırtılğan. Mondıy regional’ kon’yuktura Türkiyäneñ, bigräk tä, iq’tisadi mänfäğat’lärenä xezmät itä. Yaña çorda Yaqın Könçığış belän mönäsäbätlärdä qısalarnıñ tağın da anıqlanuı mömkin.

Saylawdan soñ Türkiyäneñ tışqı säyäsätendä Törki däwlätlär oyışması aşa Urta Aziyädä dä xäräkätle çor bulaçaq. Qabat Aziya kereşüe däwam ittereläçäk häm Afrika belän mönäsäbätlär yaña däräcägä kütäreläçäk. Xalıqara sistema kiyerenkäläşkän, region cayğa salınğan çorda Türkiyä bu ikesen berläşterep xalıqara statusın tağın da nığıtaçaq.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor