Gölşah Yılmaz: "Tatar mӓzӓklӓrendӓ qıymmӓtlӓrneñ çağılışı"
Törek häm tatar xäzinäläre - 37/2023
Törek häm tatar xäzinäläre - 37/2023
Xalıq awız icatlarınıñ ber töre bulğan mäzäklärdä qıymmätlärneñ çağılışı turında qısqaça küzätü
Yazmabıznı “Wikipedia” mӓğ’lümatlärenä, internet çeltӓre xӓbӓrlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Xalqıbıznı, xalqıbıznıñ ruxi hӓm mӓdӓni xӓzinӓlӓre nigezendӓ tӓrbiyӓlӓwneñ ӓhӓmiyӓte turında mӓğ’rifӓtçelӓrebez, yazuçılarıbız, ğalimnӓrebez dӓ uylanğan. Milli üzañı, milli ğorurlığı bulğan, üzeneñ tarixi tamırların yaxşı belüçe keşe genӓ üz xalqın yarata, üz millӓte öçen yanıp-köyıp yörüçe bulıp üsӓ, şuña sӓlӓtle bulıp yӓşi birӓ. Şuşı citdi hӓm ğayӓt’ cawaplı burıçnı uñışlı xӓl itüdӓ töp çığanaqlarnıñ berse – xalqıbıznıñ küñel cӓwhӓrlӓre bulğan fol’klor ӓsӓrlӓre tora. Millӓtebezneñ ruxi dönyasın çağıldırğan xalıq awız icatı ӓsӓrlӓrenӓ mörӓcӓğat’ itü qamil şӓxes tӓrbiyӓlӓwdӓ möhim rol’ uynıy.
Tatar millӓteneñ awız icatı da, başqa xalıqlarnıñ awız icatı kebek ük ӓdӓbi hӓm tarixi mirasıbıznıñ güzӓl ber öleşen tӓşkil itӓ.
Xalqıbıznıñ bay ruxlı, keşelӓrne güzӓl kilӓçӓkkӓ ruxlandıruçı mӓzӓklӓre hӓm ӓkiyӓtlӓre, kiñ qolaçlı cırları, tirӓn fӓlsӓfi ӓytemnӓre, tapqır hӓm ütker mӓqal’lӓre, tabışmaqları, yӓş’lӓrgӓ sabaq birerdӓy itep icat itelgӓn riwayӓt’, dastan, legendaları hӓm başqa tör icat cimeşlӓre kilӓçӓk zaman buınnı tӓrbiyӓlӓwdӓ zur çığanaq bulıp tora. Bu qıymmӓtle mirasnıñ tarixi hӓm tӓrbiyӓwi ӓhӓmiyӓte yıldan-yıl üsӓ bara.
Ӓytergӓ kirӓk, xalıq awız icatı ӓsӓrlӓreneñ ber töre bulıp torğan mӓzӓklӓrneñ dӓ tӓrbiyӓwi ӓhӓmiyӓte buluın bez inde belӓbez. Mӓzӓklӓrdӓ xalıqnıñ tormışqa, xezmӓtkӓ, ӓxlaq mӓs’ӓlӓlӓrenӓ qaraşı tapqır ӓytemnӓrdӓ, aqıllı hӓm ütken süzlӓr belӓn, kübesençӓ obrazlar yӓrdӓmendӓ, matur itep ӓytep birelӓ. Mӓzӓklӓrne fol’klor ӓsӓrlӓreneñ başqaları kebek ük, xalıqnıñ küñel xӓzinӓseneñ bay hӓm bik şifalı ber çişmӓse dip atarğa da mömkin. Alar bezgӓ ayırım keşelӓrdӓ yӓşӓp kilӓ torğan kimçeleklӓrne, naçar ğadӓtlӓrne beterergӓ, alar urınına yaxşı sıyfatlar tӓrbiyӓlӓrgӓ yӓrdӓm itӓlӓr.
Mӓzӓklӓr keşeneñ küñelen, xislӓren bayıtuda, alarnıñ tirӓ-yaqtağı tormışnı hӓm dönyanı añlıy başlawında, nӓrsӓneñ yaxşı hӓm matur, yӓm’sez hӓm naçar buluın töşenüdӓ, zӓwığın tӓrbiyӓlӓwdӓ, tuğan xalqınıñ ruxi dönyası belӓn azıqlanuında bik tӓ ütemle, köçle tӓêsir itüçe nigez bulıp tora. Çönki mӓzӓklӓr – xalıq sӓnğate, xalıq awız icatı bulıp toralar.
Mӓzӓklӓrneñ barlıqqa kilü waqıtı bilgesez. Alarnıñ fol’klorda niçek urın aluı, tatar mӓzӓklӓrendӓ qıymmӓtlӓrneñ çağılışı hӓm tatar xalqınıñ könküreşendӓ mӓzӓklӓrneñ ӓhӓmiyӓte turında törek ğalimnӓreneñ dӓ ayırım fikerlӓre bar. Ӓytik, tatar mӓzӓklӓren fӓnni yassılıqta Türkiyӓneñ Af’yon şӓhӓre Qocatӓpӓ universitetı ğalimӓse Gölşah Yılmaz “Tatar mӓzӓklӓrendӓ qıymmӓtlӓrneñ çağılışı” iseme astındağı tikşerü-êzlӓnülӓrendӓ tatar mӓzӓklӓrenӓ zur ӓhӓmiyӓt birergӓ tırışa.
Filologiya fӓnnӓre kandidatı Gölşah Yılmaznıñ tatar mӓzӓklӓre turında: “Tatar mӓzӓklӓre ğailӓ mönӓsäbӓtlӓrenӓ, din totuğa, ğıylemgӓ, aqılğa uñay tӓêsirlӓr uyatsa, ӓ menӓ ğadelsezlekkӓ qarata tiskӓre qaraş uyandıra. Tatar mӓzӓklӓrendӓ tırışlıq, êş söyüçӓnlek kebek uñay sıyfatlarınıñ çağılış tabuı da açıq kürenӓ”, - di ul.
Ğalimӓ tatar xalqına tӓnqıyt’ belӓn bergӓ zirӓklek, corlıq, tapqırlıq, şayanlıq xas buluın mӓzӓklӓr arqılı añlarğa mömkin ikӓnlegenӓ dӓ basım yasıy: “Cӓmğıyt’tӓ keşeneñ üz-üzen totışında ӓdӓp-ӓxlaq, tӓrbiyӓ, aqıl kebek qıymmӓtlӓr ӓhӓmiyӓtle. Tatar mӓzӓklӓrendӓ ӓnӓ şul qıymmӓtlӓr alğı planda totıla”,- dip añlata Gölşah Yılmaz.
Mӓzӓklӓr, ğadӓttӓ, mӓcleslӓrdӓ, kümӓk yal waqıtlarında cıyılğan keşelӓrne kölderep alu, alarnıñ küñelen açu maqsatınnan çığıp söylӓnӓ. Şuña kürä dӓ: “Mӓzӓk – küñel açqıçı” digӓn ğıybarӓ dӓ janrnıñ ӓnӓ şundıy wazifasına işarӓ itӓ.
Mӓzӓklӓrdӓ komik situaŝiya tudıru öçen tel çaraları, stilistik figuralar qullanıla. Mӓsӓlӓn, mӓzӓklӓrneñ urtaq personajları bulğan tulı ŝiklları bar – taqıldıq Ӓkmӓli, nadan Moqıy belӓn Mӓndi, yalqau Ӓşti belӓn Mӓşti hӓm başqalar.
Mӓğ’lüm bulğança, mӓzӓklӓr xalıq xӓzinӓseneñ borınğı zamannarınnan uq tuıp, bezneñ könnӓrdӓ dӓ yӓşӓgӓn hӓm üsӓ torğan janrı. Anıñ töp ideyası, êstetik qıymmӓte tormıştağı törle tiskӓre küreneşlӓrne satira-yumor yӓrdӓmendӓ faş qıluı, ӓdӓp-ӓxlaq normaların nığıtuda, keşelӓrdӓ, bigrӓk tӓ yӓş’ buında yuğarı ruxi sıyfatlar tӓrbiyӓlӓwgӓ yӓrdӓm itüe belӓn bilgele.
Çığanaqlar:
1) https://kazanutlary.ru>j-archive
Bӓşirov Ğ.:”Mӓzӓk turında ber-ike süz”.Qazan Utları.
2)https://madanizhomga.ru>news>k...
“Xalıqara fӓnni cıenda törek ğalimӓse tatar mӓzӓklӓrenӓ fӓnni analiz yasadı”.”Mӓdӓni Comğa”.27.04.2021
3)https://tatarica.org>tat>mehzehk
Mӓzӓk::Tatarskaya ênŝiklopediya TATARİCA
4)https://tt.m.wikipedia.org>wiki
Mӓzӓk-Wikipedia.
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mäyvacı
