Qıtay häm Rusiyäneñ berdämlege Könbatışqa qarşı adımmı?

Qıtay häm Rusiyäneñ berdämlege Könbatışqa qarşı adımmı? Bu sorawnıñ cawabın tabu öçen artqa borılıp qararğa kiräk. 2022nçe yılnıñ 4nçe fevralendä Pekin Olimpiya uyınnarın säbäp itep Putin Qıtayğa säyäxät yasadı. İlneñ liderı Si Śzin’pin belän oçraşu buldı häm anıñ näticäsendä xäzerge dön’ya tärtibenä manifest sıyfatında “Yaña çorğa kergändä xalıqara mönäsäbätlär häm global’ totrıqlı üseş” iseme astında urtaq belderü dön’ya kürde.

Qıtay belän Rusiyäneñ urtaq belderüendä ike ilneñ liderı berlekläreneñ çige bulmawın qalın itep assızıqladı häm bu berlek töşençäseneñ êçtälegen dä açıqladı. Anda äytelgänçä, ul - ittifaq tözü, üzara bäreleşkä kermäw häm teläsä-qaysı öçençe yaqnı maqsat itep almawnı küzallıy. Monnan çığıp qarağanda, Qıtay-Rusiyä arasında berlek xäzerge waqıtta bar, tik Ukraina suğışınıñ global’ sistemada häm ike il mönäsäbätlärendä tudırğan täêsire monı qıçqırıp äytüne kiçekterä diyärgä mömkin.   

Könbatışnıñ Rusiyägä töbägän agressiv sankśiyä uqlarınnan iq’tisadın saqlarğa teläwçe Qıtay bu prośessta üz poziśiyäsen urtaça tawış belän citkerä. Bu - illärneñ cir bötenlegen yaqlaw, dialog işeklären yapmaw häm ber’yaqlı sankśiyälärneñ faydasız buluı. Tik şul uq waqıtta Qıtay älege suğışqa säbäpçe bulğan töp faktorlarnıñ NATOnıñ kiñ cäyelüe häm AQŞ buluın bik küp platformada äytte. Prośess êçendä Qıtaynıñ Rusiyägä xärbi kiräk-yaraq täêmin itüe turında süzlär bulsa da, Pekin monı kisken räweştä kire qaqtı, tik Ukrainanıñ basıp alınuın “okkupaśiyä” dip atawdan da tayçındı.

Qıtay bu prośessta Rusiyäneñ yänäşäsendä bulu urınına, artqı planda torunı östen kürde. Könbatışnıñ sankśiyäläre täêsirendä Mäskäw-Pekin idaräläre arasındağı bäyläneşlär iq’tisadi häm strategik yaqtan tağın da ber-beren tuqlandıruçı xälgä kilde häm ike däwlät arasında säwdä äyläneşe tarixi yuğarılıqqa mende.

4nçe fevral’däge oçraşudan soñ ike lider Şanxay xezmättäşlege oyışması sammitı häm başqa törle çaralarda küreşsälär dä, berse dä  Si Śzin’pinnıñ Mäskäwgä säfäre qadär qızıqsınu uyatmadı. Monıñ töp säbäbe – Qıtay liderınıñ 2023nçe yıldan üzgärgän poziśiyäse. Ul Könbatışnıñ iq’tisadqa yünältelgän östenlelärennän taypılıp tağın da sığıluçan häm qıyu tışqı säyäsätkä küçte. Şul uq waqıtta Śzin’pinnıñ bu säfäre öçençe çornı garantiyägä alğaç yasağan berençe çit ilgä säyäxäte ide häm Putinnıñ Xalıqara mäxkämä tarafınnan suğış cinayäte êşläwe qararı çığarılğannan soñ buldı.

 İke lidernıñ Mäskäwdä diplomatik praktika tışında ber-berlärenä basım yasap “dustım” dip êndäşüläre häm tağın da samimi oçraşu buluı açıq kürende. Säfär näticäsendä çıqqan ike belderüdä dä AQŞ liderlığındağı ber qotıplı dön’ya tärtibeneñ axırğa yaqınlaşuı häm yaña çorda küp qotıplı dön’ya tärtibenä küçä başlayaçaqları assızıqlana.

 Bu tärtip belderüdä telgä alınğan “xalıqara mönäsäbätlärneñ demokratikläşüe” häm “global’ idaräçelek” törendäge töşençälär belän nığıtıla. Śzin’pinnıñ Putin belän xuşlaşqanda qullanğan häm bik küplärne şaqqattırğan cömläsen xäterlik: “Yözyıl buyı kürelmägän üzgäreşlär kilä häm bez älege üzgäreşlärneñ başında torabız”.  Bu şaqtıy bäxäsle cömlä buludan tış, ike däwlät liderınıñ ber-bersenä ayırğan roleneñ dä ap-açıq kürsätkeçe.

Bu säfär Könbatış mediasında Rusiyäneñ Qıtayğa keçkenä berlektäş role birüe räweşendä urın aldı.  Rusiyä häm Qıtay çığanaqları isä bu säfär êçendäge simvollarnı beräm-beräm qarap, ike ilneñ kiläçäkkä bergä baru öçen külämle strategik xezmättäşlekkä taba yasağan köçle adımın kürde.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor