Homer häm anıň mäşhür äsärläre “İliada“ belän “Odisseya”
Berwaqıt Anadoluda 29/2023
Berwaqıt Anadoluda 29/2023
Antigona, Prometey, Êdip patşa, Êlektra …Bolar borıňğı grek teatrınıň legendalarğa nigezlängän onıtılmas tragediyälärennän qayberläre. Onıtılmas dip äytäbez,çönki bu tragediyälär kiläse çorlarda teatr janrlarına häm p’yesalarğa täêsir itäçäk , bügenge teatrnıň nigezen täşkil itäçäk. Dini yolalardan häm tabiğät’tän ürnäk aludan başlanğan teatr mentalitet üzgärgän antik grek däwerendä başqa üzençälekne ala. Sänğät’ töşençäse ,êstetika, xis- toyğılar häm cämğıyät’ne uqıtu-öyrätü alğı planğa çığa.
Grek tragediyäläre bügenge teatrnıň nigezen barlıqqa kiterä. Tragediyälärgä yul açqan, alarnı ğasırlar däwamında alıştırğısız qılğan äsärlär qaysıları ide soň ? Alar – “İliada” häm “Odisseya” häm Könbatış ädäbiyatınıň berençe ädäbi tekstları bulıp sanalalar.
Grek ädäbiyatında ğına tügel, dönya ädäbiyatında da möhim urın alıp torğan ike dastan bar. Alar – “İliada” häm “Odisseya”. Bu êposlarnı waqıtsız dip yörtälär. Çönki alar här ğasırda uqıla, uqıtıla, keşelekneň üzgärmäs xislären ğadi teldä aňlatalar. Bu batırlıq şiğır’lären borıňğı mäşhür şağıyr’ Homer yaza. Grek mädäniyäteneň ayırılğısız öleşenä äwerelgän häm izge bulıp sanalğan poêmalar borınğı zamannarda mäktäplärdä däreslär bulıp uqıtılğan dilär.
“İliada” häm “Odisseya” grek tragediyäläreneň äydäp baruçısı ğına tügel, ä xäzerge ädäbiyattağı aň - belem ağımı ısulınıň da avangardı bulıp sanala. İke êpos ta yaqınça 16 meň yuldan häm 24 bülektän tora. “İliada” äsäre isemen tanılğan borıňğı Troya şähärennän ala. Troyanıň êçke nığıtması ,yäğ’ni şähärneň berençe häm iň borıňğı toraq punktı ul däwerdä İlion dip atalğan. Teması – legendar Troya suğışı. Ozaq yıllar buyı çınmı, yuğisä mifologik xikäyäme, qaysısı buluı bigesez suğış ul Troya suğışı. Çönki Homer täňrelär häm ciňelmäs qaharmannar belän tulı bu suğışnı êpik häm äkiyäti teldä surätli. Çınlıqta suğışnı tulısınça tügel, 10 yıl däwam itkän suğışnıň soňğı 51 könen genä aňlata Homer “İliada” da.
Uqımağan keşelär öçen äsärneň qısqaça ğına êçtälegenä tuqtalıp kitik.
Troya suğışı Parisnıň Sparta patşası Menelaynıň xatını Yelenanı urlağaç başlana. Grek şähär - däwlätläreneň kübese suğışqa üz ğaskärläre belän qatnaşa. Alar arasında Axill da bar .Axill üzeneň köçe häm qıyulığı, batırlığı belän möhim şäxes bula, läkin axeylarnıň särğaskäre Agamemnon arqasında suğıştan baş tarta. 10 yıllıq Troya qamalışında ike yaq ta zur yuğaltular kiçerä, läkin ber-bersen ciňä almıylar.Axeylar armiyäsendä qurqu başlana häm Greśiyägä kire qaytırğa telilär.Parisnıň bertuğanı Hektor suğışnı tuqtataçaq täq’dim yasıy. Suğışnıň säbäbe Parisnıň patşa Menelaynıň xatını Yelenanı urlawı bulğanlıqtan konflikt Paris häm Menelaynıň suğışuı belän xäl itelergä tiyeş. Bu täq’dimne xuplağan Menelay häm Paris qıynaşırğa äzerlänä.
Sılu Yelenanı urlawda qatnaşı bulğan Afrodita ciňeläm digändä Parisnı suğış qırınnan urlıy häm anı ülemnän qotqara. Armiyälär arasındağı köräş yaňadan başlana. Täňrelär dä quşıla suğışqa. Täňrelärneň atası Zevs Hektor yağında, yäğ’ni troyalılar yağında bula. Läkin Hektor Axillnıň yaratqan dustın üterep zur xata yasıy. Açuı çıqqan Axill qabat suğışqa kitä. Qorallanıp Hektornıň qarşısına çığa häm anı üterä.
Qaharman Hektornıň üleme Troya xalqın häm ğailäsen qayğığa sala. Axill Hektornıň mäyeten österäp Troya buylap 3 tapqır äyländerep çığa,annarı şäfqät’ kürsätep mäyetne Hektornıň ätisenä birä. “İliada” êposı bu küreneş belän tämamlana. Suğışta axeylar ciňügä ireşä.
“İliada” - Troya suğışınıň tügel,çınlıqta Axillnıň dastanı. “Odisseya” isä anıň däwamı üzençälegendäge ikençe dastan. Bu ikençe êposta Homer Troya suğışınıň batır,qıyu suğışçısı Odisseynıň suğıştan soň tuğan şähäre İtakağa säyäxäten aňlata. “İliada” da täňrelär alğı planda, mifologik häm legendar atmosferağa iyä. “Odisseya” isä - ber keşeneň xikäyäse. Odisseynıň 10 yıl däwami itkän öygä qaytu säyäxäte häm macaraları ber keşe tarafınnan aňlatıla, biredä täňrelär yuq. “İliada” da waqıyğalar ber-bersenä iyärä,”Odisseya”da xatirälär ,ütkännärgä kire qaytu ,alğa atlaw bar.
Bu ülemsez äsärlärne yazğan Homer borıňğı dönyanıň iň böyek şağıyre sanala. Ul iň möhime Könbatış ädäbiyatına täêsir itkän berençe sänğät’çeder möğayen. Homer klassik mifologiya öçen dä bik qaderle, çönki berençe bulıp grek täňrelären aňlatqan häm alarnıň burıçların tasvirlağan. “Grek mifologiyäsenä ,şuna kürä böten Êllin mädäniyätenä möhim öleş kertkän Homer Anadoludan” di Halikarnas balıqçısı psevdonimlı tanılğan törek yazuçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı . Bez Homernıň tormışı turında bik az beläbez. Rodos, Afina, Salamin, Xios, Smirna yäğ’ni İzmir ul tuğan dip uylanılğan şähärlär arasında.
Belgeçlär anıň tuğan urını turında tögäl fiker äytmäsälär dä Könbatış Anadolunıň Smirna şähärendä tuğan bulırğa mömkin digän fiker östenlek itä. İkençe yaqtan Homer isemle keşe berqayçan da bulmağan dip bäxäsläşüçelär dä bar. Yäğ’ni äsärlär real’, läkin yazuçısınıň şäxese yuq dilär. Êpik şiğır’lär yazğan şağıyr’lärneň barısı da Homer dip ,şulay uq berençe äsären yazğan keşegä dä d Homer dip äytüçelär bar.
Homer kütärep çıqqan temalar şulqadär kiň häm äsärläre stil’ yağınnan bik ayırılıp tora, şuňa kürä qayber tikşerenüçelär alarnı ber keşe yaza almıy dip sanıy. Belgeçlär bu problema turında 200 yıldan artıq uylanalar. Bu xälgä xätta isem dä birelgän. Ul – Homer probleması. Bälki Homer isemle keşe berqayçan da yäşämägän. Bälki bezneň śivilizaśiyägä täêsir itkän bu äsärlär Homer tarafınnan tuplanğan yäki teldän äytelgän tradiśiyäneň däwamı dip atalğan. Fän dönyası öçen çişelmägän başwatqıç kebek toyılsa da , Homer bezneň öçen Anadolunıň iň zur şağıyr’läreneň berse.
Tarixnıň atası Herodot (Gerodot) Homernıň greklarğa täňrelärne öyrätüen äytä. Platon da bu qaraş belän kileşä häm “ Ul – grek dönyasındağı barlıq ışanularnıň atası, bu dönyada närsä äytelgän bulsa anıň belän belderelgän” dip äytä häm anı “Greśiyäne öyrätkän, aňa belem birgän şağıyr’” dip atıy. Homer - borıňğı zamannarda mediśinadan xoquqqa, dinnän säyäsätkä qadär küp fännärdä qullanıla torğan töp äsärlärne tudıruçı. İskändär Zölkärnäyn Homerne uqıp xärbi yaqtan küp närsä öyrängänen äytä, xätta mendäre astına “İliada”nı quyıp yoqlağan digän süzlär yöri. “İliada” äsären üzenä yul kürsätüçe itep saylağan Genrix Şlieman Troya antik qalasın açıp birä. Homer çınnan da yäşägänme - yuqmı digän farazlar yasalsa da, bu iskitkeç äsärlärneň keşelek tarixına täêsire bäxässez.
Avtor – Näslihan Däğirmäncioğlu
