Cir teträw häm tışqı säyäsät

Türkiyädäge ike zur cir teträw diplomatiyäne dä xäräkätkä kiterde. 88 däwlät turıdan-turı yärdäm yasadı, 11 302 çit il xezmätkäre êzläw-qotqaru häm yärdäm êşçänleklärendä qatnaştı. Şulay uq, teläktäşlek maqsatınnan NATO ğomum särqatibe, Greśiyä, İzrail häm Ärmänstan tışqı êşlär ministrlarınıñ säfärennän soñ AQŞ däwlät särqatibe Êntoni Blinken da uzğan könnärdä Türkiyägä kilde. Germaniyäneñ êçke häm tışqı êşlär ministrları da cir teträgän urınnarğa bardı.

Üz êçendä zur milli yärdämläşü kürsätüçe Türkiyägä köçle xalıqara yärdäm kilüe häm säfärlärdäge uñay atmosfera “zilzilä diplomatiyäse”n alğı planğa çığardı.  Bigräk tä, Greśiyä tışqı êşlär ministrı Dendiasnıñ säfäre waqıtında häm annan soñ Brüssel’dä Türkiyägä teläktäşlek belderüe törek-grek mönäsäbätlärendä 1999nçı yılğı Marmara zilziläsennän soñ bulğan yomşarunı xäterlätte. AQŞ, Awrupa Berlege häm Greśiyä belän bäyläneşlärdä cir teträw diplomatiyäse belän yaña çorğa küçü kiräklegen alğa sörüçelär dä buldı.

Älbättä, hälakätlär qarşında ber-bereñä teräk bulu keşelekneñ urtaq noqtası. Kovid-19 pandemiyäseneñ berençe könnärendä dön’yanıñ aldınğı köçläreneñ älege imtixannı uza almawın da onıtmasqa kiräk.

Cir teträwdän soñ Türkiyägä kilgän yärdämnär qayğı-xäsrätne ciñeläytügä öleş kerte. İke zilziläneñ qurqınıç xaräbäläre küzlärebez aldında. Tik Türkiyägä yärdämgä aşığunıñ berdänber säbäbe bu tügel. Ul, tulayım milli produktı belän çağıştırğanda, gumanitar yärdäm yasawda berençe urındağı däwlät. İlbaşı Ärdoğan xalıqara sistemadağı ğadelsezleklärne, BMOnı da kertep, här urında kön üzägenä kiterüçe liderlardan berse. Monnan tış, Türkiyä pandemiyä waqıtında mediśina tovarları yärdämendä yoğıntılı urın aldı. Östäwenä, il Ukraina suğışında aradaşçılıq role belän aşlıq koridorı kileşüenä häm äsir almaşuğa ireşte.

Türkiyä dön’yanıñ här poçmağındağı hälakätlärdä yärdämgä aşığuçı aldınğı illärneñ berse. Monıñ öçen könbatışlı berlektäşlärennän, kürşelärennän, İslam häm törki dön’yadan, Afrikadan – här urınnan yärdäm aldı ul. Türkiyä duslığın kürsätte, duslıq kürde.

Cir teträw diplomatiyäseneñ kiyerenkeleklärne kimetü häm ikeyaqlı mönäsäbätlärne üsterü öçen qullanu kiräklege bik açıq. Ärmänstan, İzrail häm Greśiyä belän bäyläneşlärdä xäzerge uñay moxittän konkret qazanışlar alu öçen tırışlıq kürsätergä kiräk. Monıñ belän bergä üzara ixtiyar belän kiyerenkeleklärne çişü öçen diplomatiyä tizlätelergä tiyeş.  Afät berdämlege berniqadär waqıt däwam itäçäk häm ul milli mänfäğat’lärneñ struktur konfliktların tiz arada çişä almıy. Kiresençä, nıqlı söyläşü prośessı kiräk. Aldan äytelgän 3 däwlätneñ härberse belän mönäcäbätlärne cayğa salu êşçänlegen uñışlı alıp baru öçen täêsirle faktorlar bar.

Türkiyä Azärbaycan belän Ärmänstan arasındağı tınıçlıq prośessın ber qırıyğa quymayaçaq. İzrail belän bäyläneşlärdä cirläşü urınnarı häm Qudüs mäs’äläse kön üzägendä. Greśiyäneñ utrawlarnı qorallandıruı häm 12 mil’ turındağı bäxäslär kiyerenkelek tudıra. Cir teträw diplomatiyäseneñ bu temalarnı idarä itüdä häm, mömkin bulsa, çişeleşendä uñay täêsir yasawı öçen tırışırğa kiräk.

Stoltenberg üz säfäre waqıtında Şveśiyä häm Finlyandiyäneñ NATOğa kerüe mäs’äläsen kön tärtibenä çığarırğa onıtmadı. Blinkennıñ Änkarağa kilüe uñay uzdı. Ul Türkiyä häm Süriyägä yärdämneñ 185 million dollarğa citkerelüen, BMO ğomum särqatibeneñ 1 milliard dollar yärdäm sorawın belderde. Monnan tış, Blinken berlektäşlek, global’ räweştä berdäm êşçänlek alıp baru häm ber ük qıymmätlärne urtaqlaşu turında bik küp söyläde. Tik F-16larda äle haman çişeleş yuq. Vaşingtonnıñ YPG terrorçı oyışmasına bulışuı häm DEAŞ xaqındağı süzläre däwam itä. Şveśiyä häm Finlyandiyä mäs’äläsendäge qıstawlar tuqtamıy.  

Bolar barısı tışqı säyäsätneñ çınbarlıqları arasında urın ala.

Cir teträwdän soñ üzara qaraşlarnıñ üzgärüe uñay, läkin bolarnı konkret adımnar belän nığıtırğa kiräk.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor