Türkiyädä cirteträwlär: alda ni kötä?

Türkiyä 6nçı fevral’dä bik zur 2 cir teträw kiçerde. Belgeçlär äytüençä, 8 säğat’ ara belän bulğan bu zilzilälär dön’ya tarixında täwge tapqır kürelde. Diñgezlärdä bulğan cir teträwlärne iğ’tibarğa almasaq, köçe yağınnan tarixta bulğan iñ zur 10 cirteträw arasına kerä. Zilzilä yoğıntısında qalğan şähärlär sanı da bik küp. 10 töbäk annan zarar kürde. Tön’yaq-kön’yaq häm könçığış-könbatış sızıqlarınıñ ikesenä dä täêsire häm yarılularnı qarağanda, misal öçen, Germaniyäneñ öslege qadär mäydanğa yoğıntı yasadı. Ägär bu zur afät Germaniyädä bulsa, il tulısınça diyärlek cimerelä alır ide. Bu sannarğa zilzilädän zıyan kürgän 13 million yarım keşe dä östälgäç, kilep çıqqan küreneş, çınnan da, bik awır.

***

Cir teträwneñ berençe mizgellärennän ük tırışlıq quyılsa da, mondıy külämle zilziläneñ cimergeç täêsirenä qarşı tiz häm citärlek räweştä köräşü mömkin tügel. Çönki täwge 24 säğat’tä afättä êş itü mäs’äläsendä wäqalätle bulğan barlıq oyışmalar cir teträgän töbäklärgä cibärelsä dä, bu az ide. Tik Türkiyäneñ soñğı 20 yılda üstergän mömkinlekläre iğ’tibarğa alındığında, bu zilziläneñ näticäläre belän köräşneñ uñışlı bulacağına şik yuq. Şulay da, ilne bik ozaq däwam itäçäk prośess kötä.   

Bu prośesslardan berençese cir teträw kiterep çığarğan cimereklärne çistartu bulaçaq. Baştağı 72 säğat’ bik ähämiyätle ide häm bu waqıt uzdı. Distälärçä meñ keşe qotqarıldı. Tik yuğaltular da bik zur. Ğomere özelüçelärneñ tağın da artacağı açıq. Şul säbäple, cir teträwlär säbäpçe bulğan cimerüneñ iñ zur täêsire hälaq bulğannarnıñ cannarı bulaçaq. Bälki dä, Türkiyä tarixında kürelgän iñ zur yuğaltu kürsätkeçlärenä barıp citäçäkbez. Bu san 1999nçı yıldağı İzmit zilziläsennän tağın da zurraq bulırğa mömkin.   

Tağın ber mäs’älä - xäzerge waqıtta 13 million yarım keşeneñ cir teträwdän zıyan kürüe. Bu qadär keşeneñ sıyınu häm başqa aşığıç ixtiyacların qanäğat’länderü, çınnan da, şaqtıy awır häm küp waqıt alaçaq.

Tağın ber faktor isä cir teträwneñ sośial’-psixologik yağı. Cir teträwlär cämäğat’çelekneñ ğomumi ruxi xalätendä ähämiyätle täêsir qaldıruçı tabiğıy afätlärneñ başında tora. Äle yaña ğına Kovid-19 pandemiyäsen ütkärep cibärgän yäisä ütkärep cibärergä tırışuçı xalıqnıñ ğayät’ zur tabiğıy afätkä yulığuı cämğıyät’tä ğomerlek êz qaldıra ala. Şul säbäple, cämğıyät’neñ ruxi sawlığınıñ nıq buluı kiräk. Bu isä xalıqnıñ yärdämläşüe, ber-bersenä teräk buluı belän ireşelä. Türkiyädä yäşäwçelär monıñ misalların êlek bulğan tabiğıy afätlärdä dä kürsätte. Bu yulı da şul uq köçle ruxnıñ üzen kürsätäçäge açıq.  

Här cir teträwneñ, hiçşiksez, iq’tisadi näticäläre bula. Türkiyädä bulğan bu zilziläneñ dä finans awırlığı bulaçaq, älbättä. Xäzerdän ük äytü awır bulsa da, mondıy zurlıqtağı cir teträwneñ iq’tisadi zararınıñ şaqtıy yuğarı bulaçağın farazlarğa mömkin.  

Türkiyädä bulğan bu zilzilä Germaniyä zurlığındağı mäydanda ide. Ul Ukrainadağı suğıştan tağın da zurraq cimerülärgä kiterde. Şuña kürä, xalıqara cämäğat’çelekneñ Türkiyägä yärdäm mäs’äläsendä aktiv poziśiyäseneñ däwam itüe kiräk.   

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor