İğneada subasar urmanı

Bügenge köndä härkem belä  - cäyäw yörü keşe sälamätlege öçen bik faydalı sport töre. Urmanda yäki yäşellek arasında yörgändä bu faydanıñ tağın da artuın beläsezme? 1980 nçe yıllar başında Yaponiyädä tığız êş tempı häm şähär tormışı stressın ciñär öçen praktika başlana. Bu praktika Şinrin Yoku bula, yäğ’ni urman munçası dip tärcemä itelä. Älege praktika keşelär urmanda waqıt ütkärep sälamätleklären nığıtalar häm şunıñ belän stressnı ciñeläytälär digän fikergä nigezlänä. Tikşerenülär kürsätkänçä, bernärsä dä êşlämiçä barı tik urmanda bulu da stress gormonnarın azayta häm yöräk tibeşen kimetä. Urmanda yörgändä isä anıñ tağın da tübän däräcälärgä töşüe küzätelä.

Stresstan qotılırğa häm yäşel tösneñ distalägän tonın kürü mömkin bulğan bik küp urman bar Türkiyädä. Läkin bügen bez sezgä bük häm imän ağaçlarınnan torğan Türkiyä häm Awrupanıñ iñ zur subasar urmanı turında süz alıp barabız. Bu ğıybaräne täwge tapqır işetüçelär öçen anıñ nindi urman ikänen añlatıp uzabız.

Yılğalar taşığan balçıq, qom, çuyırtaşlar su diñgezgä qoyğan cirdä cıyıla häm bua, nığıtma barlıqqa kiterä. Monıñ näticäsendä ağımsu diñgezgä quşıla almıy häm artqa taba ağıp ul mäydannı su belän tutıra. Waqıtlar uzu belän bu mäydannarda sazlıqlar, küllär, qom qalqulıqları häm urmannar barlıqqa kilä. Nigeze su belän qaplanğan mondıy urmannar subasar urmanı dip atala. Subasar urmanı nigezdä böten êkosistemağa birelgän isem. Qızğanıç, keşe êşçänlege näticäsendä xäzerge waqıtta dön’yada Amazon urmanı häm Kongo basseynınnan qala zur subasar urmanı yuq. Türkiyädäge İğneada subasar urmanı Türkiyäneñ häm Awrupanıñ bük häm imän ağaçlarınnan torğan iñ zur subasar urmanı. Kırklarelindä urnaşqan häm töbe su belän tulğan urman küp törle can iyäse öçen unikal’ yäşäw urını bulıp tora. Awrupada barı tik Trakiyanıñ Qara diñgez yarlarında ğına oçrıy torğan üsemlek häm xaywan törläre Bern kileşüe nigezendä saqlaw astına alınğan. Çönki İğneada subasar urmanında ğına yäşägän bu törlär yuqqa çığu qurqınıçı astında bulğan bu törlärneñ torışın kürsätüçe “Awrupanıñ qızıl isemlege”nä kertelgän.

İğneada subasar urmanı kül, laguna sistemaları häm tirä yağındağı sazlıq mäydannar belän qom qalqulıqlarınnan tora. Bu unikal’ êkosistema bik sizger, üzençälekle balansqa nigezlängän, biredä su küp häm özleksez bulırğa tiyeş. Su däräcäse töşkändä bu urman töre üzençäleklären yuğalta häm êkosistemanıñ ber öleşe yuqqa çığa. 

Urmandağı küllärneñ iñ zurı – Mert küle. Urmanda cäyäw yörergä teläwçelär belän berrättän küldä işkäk işüne östen kürüçelär dä bar. Çönki kanoê cäyäw barıp bulmağan cirlärgä barıp citärgä mömkinlek birä. Şulay itep biregä kilüçelär bay floranıñ da, iskitkeç manzaranıñ da şahitı bula.

İğneada subasar urmanı här yıl fasılında ayırım ber töskä, ayırım ber maturlıqqa kümelä. Köz köne sarı häm qızğılt töskä kerä, qışın ap-aq äkiyäti urman manzarası täq’dim itä, yazın yäşel üsenteläre häm yafraqları belän tabiğat’neñ yañadan yäşärüen küräseñ biredä. Su êçendäge ağaçları, küpläp üskän häm siräk oçrıy torğan üsemlekläre, yuqqa çığu qurqınıçı astında bulğan can iyäläre belän iskitkeç dön’ya bu urman. İğneada subasar urmanı – yäşeren ocmax, sez anda tabiği maturlıqlardan täm tabıp törle tormış śiklların kürä alasız.

İğneada qoşlarnıñ küçenü yulında urnaşqanğa kürä biredä qoşlarnı küzätergä dä mömkin. Velosiped turları, fotosafari häm yünäleş, yul êzläw çaraları bu urmanda başqarırğa mömkin bulğan çaralar arasında. Ütkännär belän qızıqsınuçılar isä İğneada tiräsendäge genuyalılar çorınnan qalğan nığıtmalar, sazlıq öyläre, tumuluslar häm qalqulıqlarğa bara alalar.

Avtor: Näslihan Değirmencioğlu 

SİNYAL