Türkiyä häm Şanxay xezmättäşlege oyışması

İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ uzğan atnada Üzbäkstannıñ Sämärkand şähärendä oyıştırılğan Şanxay xezmättäşlege oyışması sammitında qatnaşuı Türkiyäneñ tışqı säyäsätendä yaña bäxäslär çığuına kiterde. Kovid-19 kizüennän soñ täwge tapqır qara-qarşı utırıp uzdırılğan cıyılışnıñ, bigräk tä, Rusiyäneñ Ukrainağa tıqşınuınnan soñ buluı, Türkiyäneñ anda ilbaşı däräcäsendä täwge tapqır qatnaşuı bik küp yaqtan ähämiyätle.

Türkiyä ber yaqtan NATO äğ’zası häm Awrupa Berlegenä kandidat. Ä Şanxay xezmättäşlege oyışması Könbatışqa qarşı berläşmä şikelle kürenä. Şuña kürä Türkiyäneñ anda urın aluı bäxäslär kiterep çığara. İlbaşı Ärdoğan äytkän şikelle, Türkiyäneñ älege oyışmağa äğ’za bulu maqsatın belderüe genä dä bu bäxäslärne tağın da ähämiyätle qıla.

Şulay itep, Türkiyä Şanxay xezmättäşlege oyışmasın Könbatışqa qarşı al’ternativa bularaq küräme? Bu sorawğa tögäl genä “äye” dip cawap birü şaqtıy awır.

***

Türkiyäneñ Şanxay xezmättäşlege oyışmasında urın alırğa teläweneñ bik küp säbäbe bar. Baştan uq astın sızarğa kiräkle punktlarnıñ berse - bu teläkneñ yaña bulmawı. İlneñ 2019nçı yılda iğ’lan itkän Yañadan Aziya iniśiativası anıñ tışqı säyäsätendä yaña yullar êzläweneñ ber öleşe bularaq kürenä. Bu kiñäyü öçen ike möhim nigez bar. Berençese - Türkiyäneñ Yañadan Aziya proyektı yärdämendä regiondağı däwlätlär belän ikeyaqlı mönäsäbätlären üsterüe. Monıñ qısalarında Türkiyä, iq’tisadi yaqtan regiondağı êlemtälären nığıtıp, xäzerge säwdä äyläneşen arttırırğa teli. Monıñ ildän êksportnı arttıraçağın häm iq’rtisadi üseşne totrıqlı xälgä kiteräçägen uylıylar. İkençe nigez - Türkiyäneñ regional’ oyışmalarda aktiv qatnaşuı. Törki däwlätlär oyışmasınıñ institutlaşuğa adım yasap xökümätlärarası räsmi berläşmägä äwerelüe - Türkiyäneñ Yañadan Aziya iniśiativasınıñ ber öleşe. Şanxay xezmättäşlege oyışmasın da bu bäyläneştä qararğa kiräk. Türkiyäneñ Qıtay ğamälgä aşıra torğan “Ber quşaq - ber yul” proyektında “Urta koridor”da geosäyäsi nisbättän üzäktä urın aluı anıñ oyışma êçendäge rölen tağın da ähämiyätle qıla.  

Türkiyäneñ Şanxay xezmättäşlege oyışmasına kerergä teläwe mäs’äläsendä astın sızarğa kiräkle tağın ber punkt isä ilneñ iminlek moxiteneñ soñğı yıllarda külämle üzgäreşlär aşa uzuı. Türkiyä belän Greśiyä arasında torğan sayın artuçı kiyerenkelek, AQŞnıñ häm Awrupanıñ Greśiyä yaqlı buluı, AQŞnıñ Kön’yaq Kipr grek idaräsenä qarata qoral êmbargosın ğamäldän çığaruı häm Amerikanıñ Greśiyädä xärbi bazaların nığıtuı Türkiyäneñ borçuların arttıra. Monnan tış, Süriyädä AQŞnıñ separatist terrorçı oyışma PKK/YPG belän mönäsäbätlär tözüe häm ğomumän älege ildäge wäzğıyät’ Türkiyäneñ kön’yaq çiklären milli qurqınıçsızlıq nisbätennän bik ähämiyätle xälgä kiterä. Bu noqtada anıñ Könbatışnıñ yärdämen alu mäs’äläsendä uñışqa ireşä almawı da uylandıra. Ukrainada baruçı suğış Türkiyäneñ Qara diñgez iminlege nisbätennän möhim. Azärbaycan-Ärmänstan arasındağı kiyerenkelek häm suğış yanawı da iğ’tibarğa alınğanda, ilneñ iminlek moxiteneñ şaqtıy xäräkätle buluı kürenä. Bu kiyerenkelek mäydannarına Ğıyraq häm Könçığış Urta diñgez östälgändä Türkiyäneñ Şanxay xezmättäşlege oyışmasına kerüçe illär belän yaxşı mönäsäbätlär tözüe ayırım ähämiyätkä iyä. Älbättä oyışmağa kerü Türkiyäneñ milli qurqınıçsızlıq problemaların turıdan-turı çişü öçen nigez bulıp tormıy. Tik Könbatış belän mönäsäbätläreneñ tağın da naçarayu mömkinlegenä qarşı xalıqara säyäsättäge balansnı saqlaw kiräk.

Türkiyäneñ Şanxay xezmättäşlege oyışması belän bäyle belderülärendä iğ’tibarğa layıq tağın ber punkt - xalıqara sistemanıñ üzgäreş kiçerüe turındağı fikerlär. Bigräk tä, global’ pandemiyä belän tağın da anlayışlı bula başlağan bu qaraş xalıqara sistemada köçneñ Könbatıştan Aziyägä taba şuışuı fikereneñ östen çığuına kiterde. Türkiyä älege xakimiyät almaşu prośessına äzer bulu öçen Aziyä geosäyäsätendä rol’ uynarğa teli.  

Bu äytep ütelgän öç ähämiyätle punkt Türkiyäneñ Şanxay xezmättäşlege oyışmasın Könbatış belän mönäsäbätlärenä al’ternativa bularaq tügel, kiresençä, anı tulılandıruçı sıyfatında qabul itüen kürsätä. Şul uq waqıtta bu ilneñ tışqı säyäsätendä masştablarnı kiñäytüenä dä dälil. Östäwenä, Şanxay xezmättäşlege oyışması Awrupa Berlege şikelle säyäsi-iqtisadi berläşmä dä, NATO sıman saqlanu ittifağı da tügel. Şuña kürä Türkiyäneñ Könbatıştan yıraqlaşıp küçären üzgärtüe turındağı qaraş döreslekkä turı kilmi.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ İminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor