Dalyan-Köycäğiz lagun sisteması häm Kaunos

Yäş’ ber qız saflığın yuğaltmas öçen däfnä, lavr ağacına äwerelä, üz çibärlegenä ğaşıyq bulğan yäş’ ber keşe narśiss çäçäge bularaq tormışına däwam itä, yäş’ ber xatın-qıznıñ mömkin bulmağan mäxäbbäte öçen tükkän küz yäş’lärennän laguna barlıqqa kilä. Grek mifologiyasında tabiğatneñ, tabiğat waqıyğalarınıñ häm üsemleklärneñ niçek barlıqqa kilüe belän bäyle küp sanda xikäyä bar. Bügenge yazmabızda tabiğat moğcizasın, mifologiyağa kürä, küz yäş’lärennän barlıqqa kilgän Dalyan-Köycäğiz lagunın añlataçaqbız.

Milet patşasınıñ ber ir häm ber qız balası bula. Bertuğan qardäşlär ber-bersen bik yarata. Bu söyüneñ mömkin bulmağan häm tıyılğan mäxäbbätkä äylänä alaçağınnan qurıqqan ir tuğan Kaunos ilne taşlap kitä. Qız tuğanı Byblis (Bibilis) tä biyık qalqulıqqa kütärelä häm yılıy başlıy. Yılawdan küz yäş’läre betkäç, üzen qalqulıqtan ırğıta. Mifologiyağa kürä, Dalyandağı lagun Bibilis tükkän küz yäş’lärennän xasil bula.

İr tuğanı Kaunos ta barğan urında üz iseme belän atalğan şähär tözi. Mifologik xikäyädä iseme uzğan bu şähär – borınğı däwerdä Urta diñgez buyında urnaşqan Kaunos qalası. Bügen Muğlanıñ ber cirlege bulğan Dalyanda urnaşqan bula bu şähär. Kaunos qultıqta salına, ämma waqıt belän Dalyan yılğası alıp kitergän allyuviumnar qultıqnıñ baş öleşen tutıra häm şähär diñgezdän kuba. Köycäğiz-Dalyan lagun sisteması da nigezdä näq’ menä şuşı räweşle barlıqqa kilä. Dön’yanıñ iñ qatlawlı cide lagun sistemasınnan berse bularaq qabul itelä biredäge lagunnar. Köycäğiz küle häm Urta diñgez arasındağı bu mäydan bik xosusıy ber geografiya. Diñgez belän kül üzara bäylängän mäydan qamışlar belän qaplanğan kanallardan tora. Labirintqa oxşağan ğacäyıp küreneşe häm küp sanda can iyäse yäşäwçe êkosisteması belän iskitkeç urın ul şuşı lagunnar. Bu can iyälärennän berse dä toqımı betü qurqınıçı astında bulğan karetta karettalar. Alar Dalyan belän berdäy, tiñdäş sıman.

Diñgez häm kül berläşkän urında urnaşqan İztuzu plajı karetta karettalarnıñ yäşäw häm ürçü mäydanı. Biredä yaralanğan diñgez taşbaqaların däwalaw häm saqlaw maqsatınnan çığıp tözelgän üzäk tä bar. Bu urın Türkiyäneñ berençe häm berdänber “Diñgez taşbaqaları tikşerenü häm reabilitaśiya üzäge”. Volontyorlıq nigezenä tayanğan üzäk karetta karettalar belän bäyle törle fänni tikşerenü proyıktların da başqara.

Dalyan – barı tik maxsus lagun sisteması häm karetta karettaları belän genä tügel, ber ük waqıtta qıya taşı kaberläre belän dä dönya külämendä tanılğan urın. Qıya kaberläre Kaunos borınğı qalasında urnaşqan. Borınğı zamannarda möhim port qalası bulğan Kaunos bügen YUNESKO Bötendönya mirası waqıtlı isemlegenä kertelgän. Borınğı qaladağı teatr, stoa, agora, munça, şähär divarları häm ğıybadätxanä qaldıqları Kaunosnıñ möhimlegen häm zurlığın kürsätä. Qıya taşlarına uyılıp yasalğan kürkäm kaberlär isä keşene başqa ber waqıtqa häm başqa ber dönyağa alıp bara.

Kaunos patşaları täñrelärgä yaqın bulu öçen kaberlärne biyık häm tekä qıyalarğa uyıp yasattırğan. Likya qıya kaberlärenä oxşasa da arxeologlar bu qaberlärneñ tulısınça Kaunosğa xas buluın belderä. 2 meñ 400 yıllıq bu qaberlärgä cir östennän barıp citü mömkin tügel. Barı tik köymä belän yaqın tiräsenä barıp bula. Yar buyına barıp citkännän soñ da kaberlärne yaqınnan kürä alu öçen ber çaqrım öskä taba kütärelergä kiräk, bu ber dä ciñel tügel, ämma kaberlärneñ êçenä kerergä yaramıy. Şuña kürä küp keşe kaberlärneñ êllenistik ğıybadätxanälärne xäterlätüçe fasadlarına diñgezdän qarawnı saylıy. Ağaçlarnıñ yäşele belän diñgezneñ zängär töse çağılğan urınnan şuşı kaberlärne kürü keşegä tağın da kübräk täêsir itä.

Dalyan şul çaqlı iskitkeç ber geografiya, här urınınnan syurpriz kilep çığa. Bolardan berse ul da bulsa dönyaküläm tanılğan balçıq vannaları. Yuğarı külämdä mineral’gä iyä balçıqnıñ revmatizmğa häm tire xastalıqlarına yaxşı kilüe äytelä, cıyırçıqlarnı beterüenä ışanıla. Şuña kürä här yıl meñnärçä turist kilä biregä balçıq vannalarına.

Añlatılaçaq tağın küp närsä bar Dalyanda, ämma Anadolu arxeologiyasına qağılışlı berençe ber açış turında da äytmi bulmıy: Kaunos Tuzlası. Bu toz mäydanında borınğı çorda küz mayın yasawda qullanılğan “Kaunos tozı”nıñ êşläp çığarıluı belenä. Syurprizlar betmi biredä.

Diñgez häm kül yänäşä urnaşqan Dalyan Köycäğiz lagun sistemasında tiñsez can iyäläre yäşi. Östän qarağan çaqta qayberäwlär çeltärgä oxşata bu urınnı, kemder oçraqlı sızılğan sızıqlarğa, qayberäwlär labirintqa. Ni öçen dönyanıñ iñ çöterekle lagunnarınnan berse bularaq tanıtıluın añlıy ul çaqta keşe. İncir häm narat ağaçlarınnan cäyılgän ul iskitkeç iskä diñgezgän kilgän yod ise quşıla. Bu is keşene mifologik xikäyälärdä añlatılğan ul borınğı däwerlärgä çaqıra.

Bügen bez ber oçı kül ber oçı diñgez bulğan lagunnarı, taw itäklären bizäwçe mawıqtırğıç, sixerläwçe qıya kaberläre, borınğı şähär qaldıqları, karetta karettaları häm balçıq vannaları belän kötelgännän tağın da kübrägen täq’dim itüçe Dalyannı añlattıq.

Avtor - Näslihan Däğirmäncioğlu