Törkiyä-Amerika mönäsäbätlärendäge balta

Sonğı yıllarda Törkiyä-Amerika mönäsäbätlärendä krizislar az bulmadı. Soñğısı CAATSA dip ataluçı sankśiyälär näticäsendä çıqtı. Ozaq waqıt kötelgän, ämma niçek tormışqa aşıru xaqında Amerika idaräse dä qarar birä almağan sankśiyälär Trampnıñ wazıyfasınnan kitärgä 1 ay qalğanda tormışqa aşırıldı. Qayberäwlär monı kisätü bularaq qabul itte, ikençeläre anı kötelgännän ciñelräk dip tınıçlandı.

Bu wäzğıyät’ne añlaw öçen dokumentnıñ telenä, texnik yağına häm säyäsi-geopolitik bäyläneşenä qaraw möhim. Tekstnıñ bik centekläp äzerlängänlege açıq. AQŞ Törkiyäneñ NATO kontekstında qarşı kilgän urınnıñ ähämiyäten assızıqlıy häm berlektäş süzen alğı planğa çığara.  Monnan tış, sankśiyälärneñ Törkiyäneñ xärbi potenśialına qarşı bulmawın da belderälär. Tekstnıñ başınnan uq añlaşılğança, çikläwlär barı tik Saqlanu sänäğate idaräsenä qarata kertelä. Texnik yaqtan sankśiyäneñ idarädäge proyektlarğa qağılaçağı kürenä. Tulayım alğanda, alarnıñ maqsatı Törkiyä dä, anıñ iq’tisadı da, armiyäse dä tügel.

Tekst tışında, sankśiyä qararınıñ tağın ike yaqtan qaraluı kiräk. Berençese, älege çikläwlärneñ daimi çara bularaq Törkiyä belän Amerika mönäsäbätlärenä külägä töşerüe. Vaşington idaräse Törkiyä belän Süriyädä PKK-YPG, FETÖ häm tağın bik küp geosäyäsi mäs’älädä urtaq fikerdän yıraqlaşıp strategik ayırımlılıqqa kitä ide. Sankśiyä qararı bolarnı tağın da tiränäytep tupikka citkerergä mömkin. Bayden idaräseneñ tışqı säyäsät başçaları arasında urın alğan temalar, Törkiyä belän qızıqsınuı häm bäyläneşe, sankśiyälärne däwam itü, anı kertüne rentabel’le xälgä kiterergä mömkin. Amerika liderlığın tözätergä, êlekkege xälenä kiterergä tırışaçaq.  Yaña tışqı säyäsät törkemeneñ kritik mäs’älälärdä Törkiyä şikelle däwlät belän mönäsäbätlärne qabattan küzdän kiçerüe möhim.

Tağın da ähämiyätle bulğan närsä – sankśiyä arqasında Törkiyä saqlanu strategiyäsendäge üzgäreş. Törkiyäneñ Awrupa-Könbatış saqlanu arxitekturasınnan çitläşterelüe il öçen başqa yuldan kitü mömkinlege biräçäk. Mondıy wäzğıyät’neñ hiçşiksez geosäyäsi näticäläre bulaçaq. Şul säbäple, Bayden idaräseneñ sankśiyä bäyäse belän sankśiyä kiteräçäk geosäyäsi waqıyğalar bäyäse arasında ber balans tabarğa teläyäçägen äytä alabız.

Törkiyä isä AQŞ tarafınnan sankśiyälärgä duçar buluı arqasında saqlanu sänäğatendäge xäzerge dinamikalarnı iğ’tibarğa alıp plan töziyäçäk. Monıñ başında – täêminat çılbırın üzgärtep qoru kilä. Al’ternativ çeltär buldıru härwaqıt mömkin, ämma anıñ öçen waqıt kiräk.  Şul säbäple sankśiyäneñ täêminat çeltärenä niqadär täêsir yasawın açıqlaw möhim.  

İkençese – yuğarı östenlekle sistema häm platformalarnıñ, Törkiyäneñ tirä-yünendäge yanaw klimatın isäpkä alıp häm xärbi bäreleşlärne uylap oyıştıru mäs’äläse. Monıñ öçen xärbi strategiyä häm saqlanu sänäğate strategiyäsen optimal’ noqtada berläştergän añlaw buldıru kiräk. Strategik ähämiyäte yuğarı mäydannarnıñ cirle mömkinleklär yäisä “Könbatış tışındağı saqlanu industriyäse” belän alıp barıluı Törkiyä öçen xäzergä iñ ışanıçlı yul bulıp kürenä.

Saqlanu sänäğateneñ säyäsi-iq’tisadi yağınıñ bügen iñ nıq iğ’tibarğa alınırğa tiyeşle buluı açıq.   Bez saqlanu dip atawçı närsä, asılında, xärbi köçne arttıruğa yünältelgän qorallanu prośessı.  Qorallanunıñ isä qoralğa iyä buludan zurraq mäğ’näse bar. Bu da bezne saqlanunıñ iq’tisadına iğ’tibar yünältüebezne sorıy.

Murat Yäşeltaş

SETA iminlek tikşerenüläre büläge mödire, professor