Patarada Dälikkämär su yulı

Anadolu här adımda, här qarış tufrağında xikäyä pışıldıy qızqsınuçılarğa. Dön’yanın başqa hiçber cirendä bu xätle xikäyä işetüegez mömkin tügel.

Urta diñgez töbäge dä şaqtıy śivilizaśiyägä qoçağın açqan, meñnärçä yıllıq xikäyälär añlatqan ber öleşeder Anadolunıñ. Likiya, Psidiya häm Pamfiliya kebek borınğı çornıñ yoldızları yañadan añlata bügenge kön keşesenä üz xikäyälären. Ul däwerdän kilep citkän miras bügen böten mähabätlege belän täq’dir itelä Antaliyada häm tirä-yağında.

Bu yoldızlardan “Yaqtılıq ile” mäğ’näsenä turı kilgän Likiya belän başlıyq. Bügenge köndä Antaliya belän Fäthiyä qultıqları arasında urnaşqan Täkä yarım utrawınıñ borınğı çordağı iseme Likiya.  Anadolunıñ borınğı xalıqlarınnan bulğan Luvilär bu töbäkkä “Lukka” dip äytkän, waqıt êçendä êllin telendä “Likiya”ğa äylängän bu isem. Antaliya vilayäte çikläre êçendä urnaşqan Xanthos (Santos), Patara, Olympos (Olimpos) häm Phaselis (Faselis) 23 şähärdän torğan “Likiya Berlege”neñ iñ möhim şähärläre arasında bula. Borınğı çordağı xalıq sanınıñ ike yöz meñ keşe bularaq isäplänelgän Likiya Berlege tarixtağı berençe demokratik berlek bulu üzençälegen yörtä. Likiyalılar irekne yaratuçı häm suğışçan xalıq bularaq tanıla.

Xanthos - Likiya Berlegeneñ başqalası bulğan şähärlärdän berse. Borınğı dönyanıñ iñ möhim xalıq şağire Gomeros “İl’yada” dastanında Truva suğışlarında bäreleşkän ğaskärilärneñ töp watanı bularaq añlata Xanthosnı. 

Rim çorına qarağan küp sanda häykäl kaber belän iğ’tibarnı cälep itüçe Xanthos bügen YUNESKO Dön’ya miras isemlegenä kertelgän. Likiyalılarnıñ töbäkneñ tabiğıy materialı izvest’taştan salğan qıya-sarkofag kaberläre – bügen iñ küp qızıqsınu kürgän mädäni miras ob’yektlarınnan berse bularaq qabul itelä.

İke meñ yıllıq borınğı qala Patara - dönyanıñ berençe parlament binası belän mäşhür. Böyek fiker iyäse Montesk’yo: “Borınğı dönyanıñ iñ mökämmäle” diyep maqtıy şuşı parlament binasın. Likiya Berlegenä soñınnan quşılğan Faselis – aldınğı injenerlıq ürnäge bulıp sanalğan su taratu sisteması belän häm öç ayırım portı belän iğ’tibarnı cälep itä. Ber yılğanıñ ike yar buyında tözelgän Olimpos isä – rivayätlärdä añlatılğan “sünmägän utnıñ qalası” buluı belän.

Älbättä, bu şähärlärne berniçä cömlä belän añlatu mömkin tügel. Bez Pataranı häm anıñ su belän bulğan mönäsäbäten añlatıyq bügenge yazmabızda.

Rim çorında Likiya Berlegeneñ başqalası bulğan Patara – êllinistik çorda da möhim şähär bula. Könçığış Urta diñgezneñ borınğı däwerendäge öç aşlıq saqlağıçlarınnan berse bula häm şuña kürä dä ğasırlar buyı säwdä üzäge bulıp tora. Mifologiyada da, dinnär tarixında da ayırım ähämiyätkä iyä Patara. Çönki utnıñ häm sänğätneñ, ber ük waqıtta mifologiyanıñ iñ möhim täñrelärennän bulğan Apollonnıñ Patarada dönyağa kilüenä ışanıla.

Rim imperatorı Neron yaqınça ike meñ yıl êlek Patarada mayaq yasattıra. Östendä mayaqnıñ Rim imperatorı Neron tarafınnan yasattırıluı turında yazu tora. Häm şuşı diñgez mayağı bügen äle dä isän! İke meñ yıl buyı isän qalğan, dönyanıñ iñ borınğı diñgez mayağı bulıp belenä Patara mayağı.

Rivayätlärdä Santa Klaus dip uzğan Ğaziz Nikolas ta Pataralı! Nigezdä ul Dämrä yanındağı borınğı Mira qalasınıñ baş yepiskopı bula. Patara - häm tänre Apollon, häm dä qış babay Santa Klaus arqasında ozaq yıllar buyı iğ’tibar üzägendä bula. Monnan tış amfiteatrı, Rim triumfal’ arqası, Täpäcik ziratı, ğibadätxanäläre, 12 çaqrım ozınlığındağı plyajı, yuqqa çığu qurqınıçı astında bulğan karetta belän dä mäşhür Patara!

A xäzer inde şuşı möhim şähärneñ su belän bulğan bäyläneşen qarap uzıyq. Anadoludağı su injenerlığınıñ tarixi üseşen añlaw cähätennän şaqtıy möhim ul Patara, çönki ber-bersennän qızıqlı häm bik bay ürnäklärgä iyä şuşı borınğı qala. Küperlär, çişmälär, qoyılar belän ber rättän Patarada Rim çorınıñ iñ möhim su injenerlığı yadqarleklärennän berse urnaşqan. Borınğı qalağa su alıp kitergän su yulı bulğan Dälikkämär injenerlıq moğcizası häm Anadolu arxeologiya miğmarısınıñ tiñsez qorılmalarınnan berse bularaq qabul itelä.

Törkiyäneñ berençe ozın yöreş yulı bulğan Likiya yulı turında da äytmiçä mömkin tügel. Êvkalipt, sandal häm ğasırlıq zäytün ağaçları arasında uzılğan 550 çaqrımlıq yul! Şuşı yuldan baruçılar 20dän kübräk borınğı qalanı qarıy ala, tösle-tösle buxtalarnı, qultıqlarnı kürä ala. Ütkärelgän soñğı qazılmalarda isä Likiya şähärläre arasındağı yıraqlıqnı kürsätüçe yul beleşmäse tabıldı häm bu beleşmä - dönyadağı iñ borınğı häm kiñ qırlı beleşmä!

Likiya Berlegeneñ häm anıñ başqalalarınnan bersen, tarixnıñ berençe parlament binası belän dönyanıñ iñ borınğı mayağı urnaşqan Pataranı häm Pataradağı möxändislek-injenerlıq moğcizası Dälikkämärne añlattıq bügenge yazmabızda.

Näslihan Däğirmäncioğlu