Rivayät'lärdäge fontannar närsä dip pışıldıy?...

Şähärneñ yözen bilgeläwçe qorılmalar arasında fontannar şikelle kiñ taralğan başqa ob’yekt bar mikän, belmim… Funkśional’lege belän dä, sänğatı küreneşe belän dä ayırılıp toruçı fontannar…Anadoluda meñnärçä yıllar yäşägän śivilizaśiyälär bik küp qorılma törendäge ähämiyätle häm tiñsez äsärlär qaldırsa da, fontannarnıñ häm çişmälärneñ urını ayırım. Alarnıñ törle śivilizaśiyälär, törle çorlarğa qarawçı ber-bersennän ayırılıp toruçı yözlärçä ürnägen oçratırğa mömkin. Törkiyä kiñlekläre fontannar belän qızıqsınuçılar öçen ber cännät sıman.

Funkśional’lek alğı planda bulırğa tiyeşme, yuğıysä maturlıqmı? Bu xäzer dä arxitektura häm dizayn dön’yasında iñ bäxäsle mäs’älälärdän berseder, möğayen. Borçılmağız, älege bik tirän häm küp’yaqlı temanı bu yazmada kütärmäyäçäkbez. Fontannar mäs’äläsendäge ike töp qaraşqa iğ’tibarığıznı cälep itärgä genä telädek. Çönki bügen alarğa nigezlänep tözelgän su ob’yektları, fontannar turında süz baraçaq. Anadoluda xettlar häm urartular waqıtınnan qalğan täwge fontan ürnäkläreneñ bik ğadi häm funkśional’ buluın äytergä mömkin. Şunısın da beldermiçä bulmıy: Äflätunpınar çişmä häykäle monnan iskärmä. Çönki ul funkśional’ dä, sänğatı dä.

Xettlar häm Urartulardan soñ tarix säxnäsenä mengän Könbatış Anadolunıñ berençe yunan (grek) şähärlärendä qala üzäklären bizäwçe çişmälär qarşıbızğa çığa. Alar sänğatı qaraştan yıraq. Bu fontannarnıñ funkśional’lege ähämiyätle bula. Şuña tışqı küreneşläre bik ğadi. Yunannar fontannar yasağanda êşneñ zur öleşen tabiğat’kä qaldıra, üzläre keçkenä ştrixlar belän genä öleş kertä. Başqa qorılmalarda da şulay. Mäsälän, fontan yasağanda barı tik qıyanı kisälär, öslegen  tigezlilär häm su ağaçaq saqlağıçnı açalar. Bu çişmälärdä kürergä mömkin iñ zur östämä – bağanalar. Ämma alar da maturlıq öçen tügel, funkśional’lek öçen östälä. Bağanalar sunı çista totu häm su alırğa kilgän keşegä külägä buldıru öçen yasala.

Milet (bügenge Aydın) häm başqa şähärlärdä fontannar däwlät milke sanala häm alar öçen däwlät xezmätkärläre cawaplı bula. Bu täwge yunan qalalarında çişmälär häm suğa niqadär ähämiyät birelüen kürsätä. Alar şähär mäydanı, uramnar häm dini urınnarda härkem caylı ğına ireşä ala torğan noqtalarğa urnaştırıla. Öylärendä aqqan su bulmağan keşelär çişmälärdän kilep sawıtların tutıra häm êçä torğan su ixtiyacın şulay qanäğat’länderä.

Rim çorına kilgändä, rimlılarnıñ injeneriyä mäs’äläsendä alğa kitüen häm şähärlärenä suütkärgeçlär yärdämendä yıraqtan su kiterüen küräbez. Su qıtlığı qalmağan qalalar üzgärä başlıy häm başqa yöz ala. Bu üzgäreş fontannarğa da qağıla. Çönki Rim injenerları sunı alğa häm yuğarığa  ırğıta torğan sistema uylap taba. Fontannar torğan sayın ähämiyätle bula bara. Şähär üzägendä genä tügel, bay häm köçle ğailälärneñ baqçaları häm işegallarında da mozaikalar belän qaplanğan, zinnätle fontannar kürenä başlıy.

Rim yoğıntısında Sidä, Aspendos, Perge, Êfes, Bergama häm Milet şikelle şähärlärdä häykäl fontannar tözelä. Älege çişmälär grek mifologiyäsendäge nimfalarğa yäğ’ni su pärilärenä atap yasala. Şunlıqtan nimfeumnar dip yörtelä. Häykäl fontannar ike yäisä öç qatlı bula häm basseyn urtasında  tora. Basseynnıñ fasadları häm äylänä-tiräse täñre, alihä häm imperator sınnarı belän bizälä. Yıraqtan kanallar yärdämendä şähärgä kiterelgän su nimfeumnıñ basseynında cıyıla, monnan başqa qullanu urınnarına taratıla.

Ul waqıtta çişmälär bigräk tä küreneşe belän alğı planğa çığa. Yäğ’ni sänğatçä ülçäm funkśional’lektän östen bula. Bu fontannar tağın ber üzençälekle rol’ uynıy. Şähär mäydanında urnaşuları arqasında keşelär bergä cıyılıp waqıt ütkärä torğan sośial’ urınnarğa äwerelälär. Alarnı şulqadär cälep itüçe nider – salqınlıq bärep toruımı, häykällärneñ häybätlegeme, yuğıysä fontannardan aqqan sunıñ tınıçlandıra torğan täêsireme, bilgele tügel…Bu häykäl çişmälär aqrınlap şähärneñ iñ küp keşele urınnarına äwerelä.    

Rim imperatorlığı xökem sörgän Anadolu şähärläreneñ barısında älege fontannar oçrıy. Tik iñ mäşhüre Êfestağı Adrian çişmäse. Tözekländerelep qabat torğızılğan fontannıñ orıgınalı 2 qatlı. Ämma ul bügen ber qatlı bularaq qarşıbızda tora. Adrian çişmäse üz çorınıñ säyäsi häm arxitektur köçen qabat xäterlätä. Zatlılığınnan berni yuğaltmawın da kürsätep tora.

Anadoludağı Rim çorı çişmäläre turında söylägändä Sagalassos borınğı şähären çittä qaldıru döres bulmas. Çönki tikşerenülär kürsätkänçä, älege qalada bik küp fontan häm nimfeum şikelle häykäl çişmä bulğan.  Şähärneñ zatlı ğailäläre baylıqların kürsätü öçen çişmä yasatu yarışı başlağan şikelle kürenä. Tik bu borınğı şähärdä ayırım alıp söylärlek ber fontan bar. Ni öçenme? Çönki dön’yadağı antik qalalar êçendä bügen dä êşläwçe 3 çişmä genä bar. Bolardan ikese - Törkiyäneñ Burdur töbäge Ağlasun rayonındağı Sagalassos borınğı şähärendä.

3 meñgä yaqın taşnı berläşterep qabat tözekländerelgän Antonınnar çişmäse 1800 yıl buyı ağuçı suı belän başqa çişmälärdän ayırılıp tora, qolaqlarıbızğa antik çornıñ xikäyälären pışıldıy. Ul Rim imperatorlığınıñ köçen häm prestijın dön’yağa kürsätü öçen tözelä. Çişmädä imperatorlıqnıñ törle cirlärennän kiterelgän törle töstäge taşlar häm qıymmätle Afyon märmäre qullanıla. Antoninnar çişmäse – Salagassos şähäreneñ niqadär bay häm şöhrätle buluınıñ da kürsätkeçe. Anıñ belän bäyle rivayät’ tä bar. Bu çişmäneñ suınıñ keşelärne maturaytuı äytelä. Häm anı êçkän keşe ğaşıyq bula. Här yıl älege rivayät’ öçen genä dä meñnärçä turist Antoninnar çişmäsenä ağıla. Bu barı tik rivayät’ kenä. Ämma çişmäneñ suı turındağı mäğ’lümatnı seznen belän urtaqlaşmıy bulmıy. Antik qaladağı qazınu törkeme izvest’taş qatlamnarı arasınnan ağuçı bu bik saf häm salqın sunı analiz öçen Bel’giyägä cibärgän. Näticädä Awrupada mondıy sıyfatta häm tämdä sunıñ oçramawı turında mäğ’lümat alğannar.

Sagalassos antik qalası 2009nçı yılda UNESCO Bötendön’ya mirasınıñ waqıtlıça isemlegenä kertelde. Şähärdä orıgınal’ taşlı monumental’ qorılmalarnı kürergä mömkin. Sagalassos antik çorda bik ozaq waqıt keramika citeşterü üzäge bula. Bu qala Antoninnar çişmäse genä tügel, başqa yaqları belän dä öyränelergä  layıqlı.

Şähärlärne êçä torğan su belän täêmin itü maqsatınnan täwge fontannarnı kemnär yasawı tögäl genä bilgele tügel. Tik İon śivilizaśiyäseneñ sunı şähärlärgä kiterüdä äydäp baruı farazlana.