Êllinnar (yunannar) häm Milet qalası

Meandros taşığan, qırlar su astında qalğan, uñış yä çeregän, yä taşu belän kitkän…

Bu ğına citmägändäy, taşqın belän aqqan sazlar portnı tığıldırğan häm şähärneñ diñgez belän êlemtäsen özgän… Könnär ütkän – Meandros tınıçlanmağan… Xalıq tüzmägän häm bik söyelgän yılğa alihäsen däğ’wa itkän. Şulay itep, täwge tapqır keşelär belän täñrelär arasında mäxkämä qorılğan…

Bu tezmäbezne mifologik xikäyä belän başladıq. Anda äytelgän Meandros – bügenge Zur Mändäräs yılğası. Anı täñre urınına quyıp, şiqayät’ itüçelär isä – miletlelär…

Zur Mändäräs yaqınça 550 çaqrımlıq ozınlığı belän Êgey diñgezenä barıp totaşa. Ul Könbatış Anadolunıñ iñ zur yılğası. Mändäräs tarix buyınça ber yaqtan uñdırışlı tufraqlarğa can örsä, ikençe yaqtan diñgezgä quşılğan urınnı sazlıqlar belän tutıra. Şulay itep, şähärlärneñ diñgezdän yırağayuına säbäpçe bula, yış qına taşıy häm çäçüleklärgä zıyan sala. Tarixçı Gerodot anı “êşçän yılğa” dip atıy. Xäzerge waqıtta ber-berse êçenä kergän labirentqa oxşağan sürätne meandr dip ataw da borğalanıp aqqan Meandrostan, yäğ’ni Zur Mändärästän kilä. Bügen süzebez Könbatış Anadoluda Mändäräs yılğasınıñ yarındağı uñdırışlı çäçülek cirläre östendä tözelgän ber śivilizaśiyä -  êllinnar turında baraçaq.

Êllinnar (yunannar) İskändär Maqduninıñ ülemennän soñ Anadoluda xökem sörä. İtaliyädä yäşäwçe rimlılar kilgängä qadär… Rimlılar, İtaliyägä genä razıy bulmıyça, diñgez ar’yağındağı cirlärne dä üzenä ala başlıy. Tiz arada Urta diñgez häm Êgey yarında bulğan şähär-däwlätlär bu cäyelü säyäsäteneñ täêsiren üz cilkälärendä tatıy. Bergama (Pergamon), İzmir (Smirna), Foça (Fokaya), Didim (Didma), Êfes (Êfesos) häm Aydın (Milet) şikelle Könbatış Anadoludağı ähämiyätle mädäniyät, din häm säwdä üzäkläre arasında urın alğan Êllin qalaları da ber-ber artlı rimlılar idaräse astına kerä.

Milet bik borınğı häm bik kiñ mäydanğa cäyelgän zur ber şähär bula. Ul çornıñ megapolisı. Farsılarnıñ talawları näticäsendä cimerelgän, soñınnan başqa ber plan belän qabat qorılğan. Ul turı poçmaqlar yasap kiseşüçe tigez uramnardan tora. Bu şähär planın “gril’ çeltäre” yäisä “şaxmat taqtası” dip tä yörtälär. Gadi, ämma funkśional’ plan bula ul.

Awrupa häm Amerikanıñ bik küp şähärendä äle dä qullanıluçı häm töp qala plannarınıñ berse bularaq qabul itelüçe “gril’ räweşle plan”nı täwge tapqır êllinnar tormışqa aşıra.  Älege model’ne uylap çığarğan keşe Gippodamos isä Milet şähärennän, xäzerge Aydınnan.

Bu şähärlärneñ ähämiyätle noqtası gimnaziumnar bula. Alar – keşelärneñ bergä cıyılıp, ber yaqtan sośial’ tormış alıp bara torğan, ikençe yaqtan sport belän şöğıl’länä torğan urınnarı. Gimnazium - kiñ işegaldı bulğan ğadi genä qorılma.  Ul yäş’lärneñ aqıl häm fizik yaqtan nığuları öçen kiräkle struktura bula. Êçendä yögerü yulı, sport cihazları bülmäse, yuınu urını häm tualetlar bar.

Gimnaziumnar yuınu bülmäläre belän ähämiyätkä iyä, çönki êllinnar şäxsi gigiyenağa zur urın birelä. Alar çistalıqlarına iğ’tibar itmäsälär- täñrelärneñ açuın çığaraçaqlarına ışana. Waqıt uzğan sayın gimnazium modele üzgäräçäk. Alar su bakları häm santexnika bulğan märmär vannalı yuınu bülmälärenä äwereläçäk. Bu Rim munçalarınıñ başlanğıçı bula.

Êllinnar şäxsi gigiyena ğına tügel, ber ük waqıtta tirä-yün’neñ çistalığına da ähämiyät birä. Şähär plannarında bu mäs’älägä iğ’tibar birep, çista häm pıçraq sunı ağızu belän bäyle tözätmälär yasıylar. Uramnarğa taş tüşilär, drenaj kanalları, su yulları, kanalizaśiyä sistemaları häm bädräflär tözilär. Êllinnarnıñ şähärlärendäge qazınularda balçıq yäisä qurğaştan yasalğan su torbaları, bik küp sanda çişmä häm qoyı oçrıy.Bigräk tä Milet yäğ’ni Aydın şikelle zur qalalarda su tanklarınnan ütkärgeçlär belän öylärgä, gimnaziumlarğa, çişmälärgä su kiterä torğan bulalar.  

“Tormış sudan başlandı”. Bu – fälsäfäçe häm Borınğı Greśiyäneñ cide ğıylem iyäsennän berse bularaq tarixqa kergän Falesnıñ süzläre. Anı bälki fiker iyäse yäisä matematik bularaq beläsezder. Fales bügen üz isemen yörtüçe matematika teoremaları belän bilgele. Ämma bez anıñ başqa, bik bilgele bulmağan yağı turında söyläyäçäkbez.

Fales tabiğat’ küreneşlären keşe räweşle täñrelär belän añlatu urınına, küzätep çınbarlıqnı açıqlarğa tırışa.  Ul qatı, sıyıqlıq häm par xälendäge sunıñ tabiğat’kä täêsiren tikşerä. Näticädä här närsäneñ sudan başlanuın söyli. Fales sunıñ üle matdä bulmawın, här räweşkä kerä aluın, här cirgä citüen häm şuña da canlılar häm cansızlar östendä ähämiyätle yoğıntısı buluın uylıy. Aristotel’ añlatuınça, Fales här närsäneñ başı häm axırı su buluın, sudan barlıqqa kilüen häm qabat suğa äwerelüen farazlıy. Anıñça, matdäneñ berençe êlementı häm bar närsäneñ asılı – su. Xätta dön’ya da su östendä yözüçe cir kisäge.

Falesnıñ klimatnı häm ğalämne küzätep diñgezçelär häm igençelärgä yärdäm itärgä tırışuın söylilär. Ul diñgezçelärne Zur cidegän urınına Keçkenä cidegän yoldızğa qarap yünäleş tabarğa ügetlägän. Tanılğan filosof teoriyä häm ğamäli êşçänlege öçen “berençe su injenerı” bularaq iskä alına. Falesqa ni öçen mondıy isem birelgän?

Monı qısqaça häm texnik neçkäleklärgä tuqtalmıyça ğına añlatıyq. Farsı patşasına qarşı suğışlarda Lidiya patşası armiyäse belän Qızılırmaknı kiçä almıy. Ul Falestan yärdäm sorıy. Fales isä tirän kanaw qazıta häm yılğanıñ yulın yarım  tügäräk räweşendäge kanalğa üzgärtä. Şulay itep armiyä ikegä bülengän yılğanı ciñel genä kiçä.

Fales Nil yılğasınıñ taşu säbäplären açıqlıy. Monnan tış, su belän bäyle bik küp teoretik xezmätläre bar. Bolar bötenese Falesnıñ tarixtağı berençe su injenerı bularaq iskä alınuına säbäpçe.

Ul ğına da tügel, Fales piramidalarnıñ biyeklegen külägälärenä qarap xisaplıy, magnitnıñ tartu köçen tikşerä, ber qoyaş torğınlığı belän ikençese arasındağı waqıtnı sanıy. Tarixta bolarnı başqarğan berençe keşe bula ul. Matematik, astronom, uylap tabuçı häm injener bularaq tanılğan Fales qaysı yaqnıqı ide dip uylıysız? Ul Êgey diñgeze yarındağı êllinnar şähäre Milettän bula. Näq’ menä gril’ räweşendäge şähär planın uylap çığarğan Gippodamos şikelle…

Milet ul çorda ähämiyätle port şähäre bula. Zur Mändäräs yılğası taşığan balçıqlar arqasında ul bügen diñgezdän yıraqlaştı. Antik däwerneñ bu danlıqlı qalasın kürergä teläsägez, sezne Grek-Rim arxitekturasınıñ kürenekle ürnäklärennän berse häm bik yaxşı saqlanğan Milet teatrı qarşılayaçaq.  Annan soñ şähärgä su taratunı täêmin itkän nimfeumnar kürenä.  Alar- su nimfalarına bağışlanğan, awızınnan su ağızuçı häykällär quyılğan 2-3 qatlı izge çişmälär. Sular akveduklar belän şähärgä kiterelä, baklarda cıyıla häm bu zinnätle çişmäne dä tuqlandırıp tora, kanallar yärdäme belän qalanıñ törle urınnarına da taratıla. Milettäge tağın ber ähämiyätle su ob’yektı – Faustina munçası. Ul suıq, qaynar häm cılı bülemnäre, çişenü bülmäse häm basseynı belän Anadolunıñ iñ zur Rim xamamnarınnan berse.

Könbatış Anadoluda tözelgän, çorınıñ iñ möhim śivilizaśiyälärennän berse bulğan êllinnar häm bik küp yağı belän alğa çıqqan Milet qalası turında süz alıp bardıq. Älege şähärdä säyäxät itkändä taşqınnar belän qalağa zur zarar birgän Mändäräs yılğasına şiqayät’ beldergän miletlelär häm şul säbäple tarixta berençe tapqır keşelär belän tänrelär arasında bulğan mäxkämä turındağı mifnı da xäterlägez…