Дөньякүләм тaнылгaн төрeк сәяxәтчeсe Әүлия Чәләби - Dön'yaküläm tanılğan törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbi
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 03 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 03
Дөньякүләм тaнылгaн төрeк сәяxәтчeсe Әүлия Чәләби
Bügenge yazmabıznı tatar xalqınıñ kürenekle fiker iyäse, mäğ’rifätçe, tarixçı, yazuçı häm jurnalist Rizaêddin Fäxretdinnıñ häm törek yazuçısı Xäsän Äxmät Gökçä xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Dön’yada ğaräp häm farsı, hind häm äfğan, qıtay häm yapon, fransuz häm ingliz, ital’yan häm rus isemnärendä millätlär bulğan kebek, törek isemendä dä oluğ ber millät bar. Törki-törek milläte - bezneñ üz millätebez.
Başqa millätlärneñ iskedän kilgän tarixları häm mäşhür könnäre, säyäxätläre häm säyäxätnamäläre, säyäxläre häm säyäxätlärdän alğan yazma mirasları, yul’yazmaları, ayırım ğoref-ğadätläre häm ğanğanäläre bulsa, bez oluğ bolğar häm törek qawemeneñ dä tarixı häm mäşhür könnäre, säyäxätläre häm säyäxätnamäläre, säyäxätlärdän alğan yazma mirasları, yul’yazmaları, ğoref-ğadätläre, tel-läğat’läre häm dä ğanğanäläre bar.
Törek säyäxläre, yağ’ni törek säyäxätçeläre dä bik borınğıdan yıraq illärgä säfär qılalar, alarnıñ küzätüläre häm täêsirläre taswirlanğan kitapları, yul’yazmaları bezneñ köngäçä ähämiyäten yuğaltmağan. Şundıylardan tarixta saqlanğan bik borınğı häm kürenekle törek säyäxe Äwliyä Çäläbi. Anıñ turında belmägän keşe yuqtır möğayen, ul-böten dönyanı yörep çıqqan keşe. 1631-1675nçe yıllar aralığındağı 45yıl êçendä Äwliyä Çäläbi Azärbäycan, Dimäşq-Süriyä, Fälestin, Bosniya, Qırım, Şveŝiya, Niderland, Daniya, Dağıstan, Boxara, Mäkkä, Mädinä, Afrika, Misır, Tatarstan-Qazan, Başqortstan häm dönyanıñ başqa poçmaqların iñgä-buyğa gizgän.
Anıñ un tomlıq 7nçe ğasırdağı yul’yazmaların häm ğomumän anıñ turında yazmalarıbızda tiränten yaqtırtırğa tırışırbız. Ä xäzer qısqaça 71yıllıq ğomereneñ riwayät’lärgä kürä yaqınça 51yıldan artıq waqıtın säyäxätlärdä uzdırğan törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ biografiyäsenä qısqaça tuqtalıp ütik.
Törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbi 1611nçe yılnıñ 25nçe martında Törkiyäneñ İstanbul şähäre Unqapanı mäxälläsendä tuğan. Anıñ ğailäse başta Törkiyäneñ Kütahya şähärendä yäşägän bulsa, soñraq İstanbul ciñep alınğannan soñ İstanbul şähärenä kilep urnaşa. Äwliyä Çäläbineñ ätise - Mäxmät Zilli äfände sarayda zärkänçe bulıp êşlägän. Ä änise yağınnan Ğosmanılı citäkçelärennän Mäläk Äxmät Paşanıñ tuğanı bulğan Äwliyä Çäläbi bu taraftan da näseleneñ saray belän yaqın bäyläneştä buluı belän dä bilgele.
Säyäxätnamälärdän kürengänçä, Äwliyä Çäläbi balalar kebek söykemle häm şul uq waqıtta ölger, citez, xäräkätle, şul säbäple ul yaxşı caydak yarışmacısı bularaq mäğ’lüm bulğan ber törek säyäxe. Añlaşılğança, säyäxätnamälär Äwliyä Çäläbineñ yuğarı ğıylemgä iyä buluın da kürsätä. Ätiseneñ saraydağı wazıyfası häm dä Äxmät Paşanıñ tuğanı bulğan äniseneñ kiñäşe belän Äwliyä Çäläbi başlanğıç mäktäpne tämamlağannan soñ Ğosmanlı sarayınıñ däräcäle mäktäbendä belem alu bäxetenä ireşä.
Belem alırğa köçle omtılışı häm qızıqsınu xisläre küätle bulğan Äwliyä Çäläbi qısqa ber waqıt êçendä küp kenä fännärne üzläşterä häm küp kenä hönärlärgä iyä bula. Mäsälän, din ğalimnärennän däres alaraq Qor’ani Kärimne yatlap çığa, ätisennän dä taş östenä yazu sän’ğateneñ neçkäleklären öyränä. Qısqa ğına waqıt êçendä fännärgä qızıqsınuı köçle bulğan Äwliyä Çäläbi üzeneñ bay mädäniyatı, tawışınıñ maturlığı häm sälätle ber yeget buluı belän ayırılıp tora.
1635nçe yılnıñ Qader kiçäse könne tormışınıñ üzençälekle mizgellären yäşägän Äwliyä Çäläbi Ğosmanlı däwläteneñ dürtençe Murat isemle padişahı belän tanışa. Bu oçraşıp tanışu Çäläbigä 1640nçı yılğa qadär saray wazıyfalarında xezmät itüenä êtärgeç bula.
Dini qaraşları küätle bulğan, yaxşı küñelle, turı süzle, döres ber keşelekkä iyä bulğan säyäx Äwliyä Çäläbine böten keşe üz itä, yarata. Keşelärgä qarata märxämätle bulğan, şulay uq yomşaq häm dä itağat’le söyläşü ädäbe, batırlıq, maqsatçanlıq kebek sıyfatlarğa iyä bulğan Äwliyä Çäläbi üzeneñ ille ber yılın dönyaküläm buyınça säyäxät itügä bağışlıy. Ul säyäxätkä bulğan mäxäbbäte häm qızıqsınuı näticäsendä ğomer buyı yullarda gizüe säbäple öylänep tormış qorırğa da waqıt tapmıy qala.
Meñ yıllıq tarixı bulğan dönyaküläm säyäxätçe Äwliyä Çäläbi üzençälekle tormış alıp baruın, üzenä genä xas säyäxätnamäläre belän küñellärdä äytep betergesez ğorurlıq xise yäşätä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) Rizaêddin Fäxreddin.”Bolğar wä Qazan törekläre”.Qazan Tatarstan kitap näşriyatı.1993
2)Hasan Ahmet Gökçe.”Seyyahname seyahatname’den seçmeler”.Antik Dünya Klasikları-İstanbul.2013
