Könçığış Urta diñgezdä yaña geopolitik köräş

Soñğı atnalarda Könçığış Urta diñgezdä yäşängän täräqqiyätlär Yaqın Könçığış häm Tön’yaq Afrikadan (MENA) torğan töbäktäge geopolitik köräşkä qağılışlı küreneşne tağın da anıq itep kürsätte. Super geopolitik köräş mäydanı bularaq tanıtıla alınğan şuşı töbäkneñ aldıbızdağı çorda küp aktyorlı köndäşlekneñ iñ tığız yäşänäçäk töbäklärdän berse bulaçaq hiçşiksez.

Könçığış Urta diñgezdä yäşängän täräqqiyätlär Yaqın Könçığışta yäşängän geopolitik köndäşlekneñ bäyläneşle yağı bularaq däwam itäçäk. Soğud Ğäräbstanı häm Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre Levant töbägendä Misır häm İzrailneñ tabiğıy berlektäşe bularaq Urta diñgezdäge köndäşlekkä quşılğan wazğiyättä. Bu frontnıñ töp maqsatı – Törkiyäneñ çolğap alınuı häm çikländerelüe.

Bu ölkädä şuşı illär Greśiya häm Kipr grek töbäge belän yaña ittifaq tözede. Soñğı waqıtlarda Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre-Greśiya xärbi künegüläre moña misal itep kürsätelä alına.

Bu bloknıñ töp maqsatı – Törkiyäne qamap alu häm çikläw. Qamalaw – Törkiyägä qarşı geopolitik bloknıñ Törkiyäneñ xäräkät mäydanın azaytaçaq säyäsätlärne tormışqa aşıru. Çikläw, çikländerü isä – Törkiyäneñ xärbi köçen tigezläp, balanslap, xärbi yoğıntısın minimal’läşterü dip äytergä bula.

Qamalawnıñ berençe êlementlarınnan berse – Törkiyäne tigezläw, balanslaw öçen xalıqara koaliśiya buldıru. Bu mäğ’nädä grek mediasında Törkiyä salqın suğış çorındağı Sovetlar Berlegenä oxşatıla. Qamalawnıñ ikençe öleşen isä Urta diñgez masştablı geopolitik häm geoêkonomik köräş täşkil itä. Bu ölkädä Törkiyäneñ Liviya häm Urta diñgez adımnarı tınıçsızlıqnıñ töp çığanağına äylängän.

Törkiyäne çolğap alu, qamalaw öçen oyıştırılğan ittifaqta Greśiya sarıq başı, Franśiya isä üzenä agressiv adımnar belän urın tabarğa tırışqan aktyor bularaq xasil bıla. Makronnıñ Levantta üzenä yaña urın tabarğa tırışuın şuşı yünäleştä yasalğan adım bularaq kürergä kiräk.

Franśiya Awrupada barlıqqa kilgän buşlıqnı êlekke köçen nığıtıp tutırırğa häm şuña nigezlänep Germaniya aldında yaña ber poziśiyağa ireşergä teli.

Greśiya isä bik ğadi säbäplär belän xäräkät itä. Törkiyäneñ üzäkkä urnaştırğan “ideologik” êllinistik strategiyanı ber çitkä quyıp torsaq, maqsat – Törkiyäneñ aldında yalğız qalmaw öçen küp yaqlı koaliśiyanıñ öleşe bularaq üzen täq’dim itü. AQŞ, İzrail, Berläşkän Ğaräp Ämirlekläre, Misır, Franśiya, Soğud Ğäräbstanına daimi küz qısuınıñ säbäbe dä şuşında. Çönki Törkiyä qarşısında yalğız qalu kebek qurqınıç töş Greśiyanıñ tirän qurqularınıñ yañadan xasil buluına säbäp bula.

Çikläw strategiyası isä xärbi êlementlarnı üz êçenä ala. Bu mäğ’nädä Amerika Quşma Ştatları-Greśiya saqlanu xezmättäşlege iniśiativasınıñ Törkiyäne xärbi bularaq balanslaw maqsatına iyä buluı anıq räweştä kürenä. Bu qısada Amerika Quşma Ştatlarınıñ soñğı çorda yasağan adımnarın sanap uzu faydalı bulır. Girittä urnaşqan Souda xärbi bazasınıñ kiñäytelep modernläşterelüe, Larisa hawa mäydanınıñ yañartıluı, Stefanovikeio hawa bazasında sıydırışlılıqnıñ arttırıluı, Dädäağaç portınıñ modernläşterelüe kebek täräqqiyätlär.

Şul uq waqıtta Waşington citäkçelegeneñ Kipr grek töbägenä qoral êmbargosın ğamäldän çığaruın açıqlawın da äytep uzarğa kiräk. Läkin bu ölkädä xäzergä AQŞnıñ Kipr grek citäkçelegenä awır qorallarnı täêmin itüe kötelmi. Çönki mondıy ber adımnıñ Törkiyäne yuğaltu häm Kiprda törek al’ternativalarınıñ tormışqa aşırıluı mäğnäsenä turı kiläçägen dä härkem isäpli. Bu uñaydan 1997nçe yıldağı krizisnı xäterläwdä fayda bar. Kipr grek citäkçelegeneñ Rusiyädän “S-300”lärne alırğa dip totınğan çaqta Törkiyäneñ häm utrawnı blokadağa alu häm dä qatışu kartın ber yulı qullanuı näticäsendä Kipr grek citäkçelege raketalarnı Greśiyağa birergä mäcbür bulğan ide.

Törkiyäneñ qamaluı häm çikländerelüe älegä säyäsi proyekt. Mondıy proyektnıñ tormışqa aşırıluı iñ küp NATOğa zarar biräçäk. Könçığış Urta diñgez bu mäğ’nädä iñ möhim test mäydannarınnan bersenä äylände. Könçığış Urta diñgez monnan soñ geopolitik, geoêkonomik häm xärbi kiyerenkeleklärgä yış-yış säxnä bulaçaq. Bu kiyerenkelektä qararlı, täwäkkäl häm sabırlı bulğan qazanaçaq.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı yazuçı dośent doktor