Koronavirus häm xalıqara xezmättäşlek

Koronavirus kizüe dön’yanı teträtä. Kizüneñ qayçan häm nindi êtapta betäçägenä qarağan optimist häm pessimist çamalawlar bar. Yaxşı sŝenariyğa kürä kizü may azağında kontrol’ astına alınaçaq. Naçar sŝenariynı küp ülçämnän qararğa kiräk. Moña kürä kizüne kontrol’ astına alu ber yılğa suzıla alına häm ber yılda ikençe êtap bula ala. İkençe yaqtan naçar sŝenariynıñ küp ülçämle näticäläre dä bula alaçaq. Kovid-19 dön’yaküläm cämäğat’çelek sälamätlegenä salaçaq zıyan belän ber rättän global’ iqtisadnıñ da qırıs torğınlıq belän oçraşuına säbäpçe bula ala.

Kizüneñ üzägenä äylängän AQŞ wazğiyät’neñ awırlığın añlar öçen citä. Trampnıñ süzlärenä küz salsaq, AQŞ kürgän çaralar yärdämendä 2 million keşeneñ ülemenä qomaçawladı. Läkin Tramp beldergän bu sannar da küp tügel. AQŞ kizüdä 100-200 meñ Amerikalınıñ yaqtı dön’yadan kitä alaçağın uylıy. Kizüneñ üzäge buludan tuqtap, cayğa salına başlağan Qıtaynıñ isä bu barışta ni qadär ütä kürenmäle buluı bilgesez. Şaqtıy keşe häm belgeç Qıtaynıñ çın sannarnı yäşerüen äytä. Här il üz köräşen kürsätsä dä, çişeleş yänä xalıqara bulırğa tiyeş. Barlıq illär monı añladı. Bu niçek çınğa aşar soñ? Bu sorawnıñ cawabı bik möhim.

Xalıqara xezmättäşlekneñ ayıruça fevral’ häm mart aylarında söyenderüçe bulmawın äytergä kiräk. Här il başta üz problemasın beterergä aşıqtı. Bötendön’ya sälamätlek saqlaw oyışması kebek kizü mäs’äläsendä iñ aktiv häm täêsirle buluı zarur oyışma da kiräkle çaralarnıñ kürelüe mäs’äläsendä tiz êş başqara almadı. Bu xäldän soñ oyışma tänqıyt’kä kümelde.

Xalıqara xezmättäşlektä xäzergä alğı planğa çıqqan Qıtay şaqtıy ilgä kizüne kontrol’ astına aluın däğwa itüennän soñ yärdäm cibärde. Qıtay İtaliya belän şaqtıy Awrupa ilenä sälamätlek saqlaq ölkäsendä yärdäm kürsätte. Awrupa Berlege oyışma bularaq qarar birep, monı çınğa aşıru mäs’äläsendä zäğıyf’ qaldı. İtaliya, İspaniya häm Franŝiyaneñ qayber şähärlärendäge däwlät oyışmalarında Awrupa Berlege bayraqları töşerelde häm ilneñ bayraqları êlende. Awrupağa yärdäm cibärgän il Qıtay belän genä çikle tügel. Rusiyä dä dä bar. Rus xärbi transport çaraları mediŝina yärdäme öçen Rim uramnarında kürelde. Awrupa tarixı cähatennän kötelmägän wazğiyät’. Törkiyä dä şaqtıy ilgä yärdäm cibärgän illär arasında. Xäterläsägez, Qıtayda kizü küp bulğan waqıtta berençe yärdäm qulın Törkiyä suzdı. Änkara AQŞ belän bergä şaqtıy Awrupa häm Yaqın Könçığış ilenä mediŝina yärdäme cibärde.

Xalıqara xezmättäşlek kizügä qarşı köräştä bik möhim. Qurqınıç virus belän köräş mäs’äläsendä vakŝinanıñ tabıluı belän bäyle yaxşı xäbärlär bulsa da, älegä çişeleş yuq. İllär xäzergä pandemiyağa qarşı köräştä vakŝinanı başta üzläre tapsın dip tırışa. Koronavirus diagnostika testlarınıñ iñ yaxşı häm tiz näticä kürsätüe öçen yarışalar. İkençe yaqtan bu ölkä şul uq waqıtta global’ daru bazarı cähatennän dä bik möhim. Yäşerü, barışnıñ ozın buluı häm ışanıçlılıq bu ölkädäge xezmättäşlektän alda kilä.

Xalıqara xezmättäşlekkä virustan soñ iñ küp ixtıyac toyaçaq ölkä isä - iqtisad. AQŞ 2 trillion dollardan artıq aqça bülep, kizüneñ iqtisadi täêsirlären azaytırğa teli. Global’ ülçämdä kizügä qarşı köräş öçen bülenep quyılğan aqça miqdarı 5 trillion dollarğa citte. Läkin êpidemiyaneñ global’ iqtisadqa nindi zıyan salaçağı bilgesez. Şul räweşle milli iqtisadlar häm global’ iqtisad  ülçämendä zıyan isäplängäç dön’yaküläm iqtisadi sistemanıñ normal’ ağışına qaytuı öçen ber yıldan artıq waqıt uzaçaq. Bu çorda iñ küp xalıqara xezmättäşlekkä ixtıyac toyılaçaq. Monıñ öçen Qıtay-AQŞ säwdä suğışınıñ qısqa waqıtta beterelüe häm ike super köçneñ iqtisadi tärtip mäs’äläsendä bäreleş tügel, ä xezmättäşlekne saylawı zarur. İkençe yaqtan Xalıqara Valyuta Fondı İMF häm Dön’ya Bankı häm qalğan iqtisadi oyışmalarnıñ urtaq köräş ısulın bilgeläwläre zarur bulaçaq.

Xalıqara xezmättäşlekkä ixtıyac toyğan ikençe närsä isä - däwam itüçe bäreleşlär. Liviyadan alıp Yämängä, Yaqın Könçığış häm Tön’yaq Afrika töbägendä bäreleşlärneñ beterelüe öçen kornavirustan soñğı çorda tağın da yaxşı adımnar yasarğa kiräk. Dön’yaküläm qaçaqlar krizisınıñ berençe säbäbe – watandaşlar suğışı. Koronavirus kebek tiz cäyelüçe global’ kizüneñ qaçaqlar krizisı belän berläşüe dön’ya säyäsäten awır çorğa êtärä ala.

Koronavirus êpidemiyaseneñ täêsirläre äle ozaq waqıt söyläşeläçäk. Kovid-19dan soñ yäşägän dön’yabıznı qabat küzdän kiçerergä turı kiläçäk. Sabaq alıp, keşelek yasağan xatalarnı tözätü öçen haman da forsat bar.

Can ACUN

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň tışqı säyäsät tikşerenüçese