Koronavirus häm Yaqın Könçığışnıñ kiläçäge

Koronavirus böten dönyada tiz räweştä taralırğa däwam itä. Global’ kizügä äylängän xastalıq 500 meñ keşegä diyärlek yoqqan bulsa, şaqtıy ilneñ säyäsi, iq’tisadi häm cämğiyävi qorılışın da teträtä başladı. Bigräk tä köçle däwlät qorılışlarına iyä bulmağan sälamätlek saqlaw sistemaları zäğif bulğan Yaqın Könçığış illäre zur problema aldında qaldı.

Koronavirus böten dönyada bulğanı kebek Yaqın Könçığışta da taralğan bulsa, töbäkneñ säyäsi, iq’tisadi häm ictimaği qorılışın bik köçle räweştä qaqşata başlağan wazğiyättä. Bigräk tä däwlät qorılışları citärle däräcädä köçle bulmağan, iq’tisadi qorılışları zäğif, sälamätlek saqlaw sistemaları köçle bulmağan däwlätlär virus aldında bik tetränüçän torışta. Bu cähättän iñ küp alğı planğa çıqqan ike il Süriyä häm Yämän. Bu illär däwam itüçe watandaşlar suğışı, êçke bäreleşlär arqasında bolay da tawşalğan wazğiyättä bulğan çaqta kizü belän köräş alıp bara alaçaq torışta tügel. Awıru oçraqların test itep diagnozın quyıp, karantin çaraların kürüenä, qızğanıç, bik mömkin kebek kürenmi. Şul uq waqıtta bu illärneñ bülengän qorılışı ber genä üzäktän kizü belän köräş alıp baru mömkinlegen dä birmi. Süriyä xäzerge waqıtta rejim, oppoziśiya häm PKK töbäge bularaq öç törle idarä astında bulsa, Yämändä dä oxşaş wazğiyät.

İran isä koronavirus kizüenä qarşı citärsez däwlät qorılışına iyä başqa ber il wazğiyätendä. Kizüneñ taraluı totqarlana alınmağan bulsa, säyäsi idarä dä tawşala bara. İran isä äle haman töbäktäge wäqalätlär suğışına kapital salıp, çığanaqların sarıf itärgä däwam itä. Ayıruça töşkän soraw-taläp arqasında neft’ bäyäläre dä soñğı yıllarnıñ iñ tübän däräcäsenä citkän torışta. Bu wazğiyät bolay da xäzerge waqıtta AQŞ sankśiyälärenä duçar bulğan İran öçen başqa ber awırlıq. Älbättä, töşkän neft’ bäyäläre Yaqın Könçığışta barı tik İran öçen genä tügel, Ğiraq (Ğıyraq) häm Farsı qultığınıñ başqa illäre öçen dä citdi mäğ’nädä awırlıq tudıra başladı.

Ğiraq (Ğıyraq) ta byudjetınıñ 90%ın neft’ keremenä bäyle bulğan, êtnik häm mäzhäbi yaqtan yarılğan urınnarı xäräkätle bulğan däwlät bularaq zur risk aldında tora. Virus ozaq waqıt buyı taralırğa däwam itkän śenariydä cir bötenlege dä xätta qurqınıç astına kerergä mömkin. Bay Farsı qultığı illäre fondların beterü bäyäsenä üzlären saqlarğa tırışsalar da citeşterü iq’tisadına iyä bulmawları häm azıq-tölek iminlege cähätennän citdi awırlıqqa duçar buluı ixtimal.

Axır çiktä neft’ êksportına bäylelek häm köçsez däwlät qorılışları aşa Yaqın Könçığış zur xaosqa kerergä mömkin. Däwlät byudjetlarınıñ möhim öleşe neft’ êksportınnan alınğan keremgä bäyle bulğan Ğiraq (Ğıyraq) häm İran belän bergä Farsı qultığı illäre zur iq’tisadi krizis aldında tora. Koronavirus qabızıp cibärgän global’ reśessiya barışı, neft’ bäyälären 20 dollarğa qadär töşerep, bäyläneşle il byudjetların idarä itelmäslek torışqa kiterä. Sankśiyälär belän buışqan İran öçen bu wazğiyät tağın da awır yoğıntı barlıqqa kitergän xäldä. Virus taralğan sayın ictimaği waqiğalar da artırğa mömkin. Ägär virus xäzerge tizlek belän taralırğa däwam itsä, Yaqın Könçığışta Törkiyä kebek köçle däwlät qorılışlarına iyä, citeşterü iq’tisadı häm azıq-tölek iminlegen täêmin itä aluçı barı tik berniçä il genä ayaqta tora alaçaq.

Can ACUN

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň tışqı säyäsät tikşerenüçese

Korona virusı hӓm global’ sistemanıň kilӓçӓge | TRT Tatarça