Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) häm äsärläre
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 40/19
Dön'yaküläm kürenekle şäxes Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) äsärläre häm Ğayaz İsxaqiğa (İsxaqıyğa) bağışlanğan äsärlär turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Tatarstannıñ kürenekle yazuçısı, cämäğat êşleklese, tarix fännäre kandidatı Fäüziyä Bäyrämova, ”Tatar-inform”nın İstanbul şähärendäge xäbärçese Ruşaniyä Altay häm dä “Azatlıq radiosı” xäbärlärenä nigezlänep äzerlädek.
Äye, Ğayaz İsxaqıy - tatar xalqınıñ milli azatlıq köräşçese, anıñ ideologı, bäysezlekkä nigez saluçı yulbaşçısı, talantlı yazuçısı. Döres, millättä êlek tä bäysez tatar däwläten yañadan torğızu öçen köräşçelär bulğan, Batırşalar, yözlägän tatar batırları şuşı yulda şähit kitkän. Alardan ayırmalı bularaq, üzeneñ köräştäşläre belän bergä, İsxaqıy bäysez tatar däwläteneñ teoretik nigeznämäsen êşlägän, alar 1917-1918nçe yıllarda Milli Mäcles, Milli näzarät (xökümät) tözep, bulaçaq tatar däwläte İdel-Uralğa nigez salğan. Sovet xakimiyäte tatarlarğa monı tormışqa aşırırğa irek birmägäç, Ğayaz İsxaqıy çit ilgä kitärgä mäcbür bula, ul biredä dä, Milli Mäcles qararların tormışqa aşıru maqsatınnan, qalğan ğomeren İdel-Ural törki-tatar däwläten tözü öçen bağışlıy. Ul inqıylabtan soñ Franŝiyädä, Pol’şa, Germaniyä, Yaponiya, Qıtay, Finlyandiya häm Törkiyädä yäşi, qayda ğomer itsä dä, möhäcir tatarlarnı milli azatlıq ideyäse tiräsendä berläşterä, alarnıñ qorıltayların uzdıra, Awrupada häm Yıraq Şärıqta milli matbuğatqa nigez sala.
Ğayaz İsxaqıy yazuçı bularaq ta tatarnıñ azatlığı öçen böten qaläm köçen häm ilhamın birgän şäxes.Anıñ “İke yöz yılda soñ inqıyraz”, ”Zindan”,”Zöläyxa”, ”Öygä taba”, ”Köz”, ”Oluğ Möxämmäd”,”Dulqın êçendä” häm başqa äsärläre millätne uylandıra, moñlandıra, därtländerä, ruxlandıra… İsxaqıynı, çın mäğ’näsendä, berençe milli, xalıqçan tatar prozasına nigez saluçı, dip äytergä bula. Ul - yarsu ruxlı, turı telle publiŝist ta, dip yaza Fäüziyä xanım Bäyrämova.
Tatar ädäbiyatınıñ klassik yazuçısı Ğayaz İsxaqıy ğomereneñ şaqtıy öleşen Törkiyädä uzdıruına qaramastan, äsärläre ozaq yıllar törekçägä tärcemä itelmägän ide. Şulay bulsa da, 1990nçı yıllarda Ötükän näşriyatı anıñ “Öygä taba” äsären törekçägä äyländerep, ädäbiyat söyüçelär iğ’tibarına täq’dim itte häm ul törek mäğarif ministrlığı tarafınnan liŝeylarnıñ ädäbiyat programmasına da kertelde.
Soñğı yıllarda isä Ğayaz İsxaqıynıñ icatın,tormışın centekläp öyränüçe ğalimnär sanı işäye belän bergä, anıñ äsärlären törekçä uqu mömkinlege dä arta. Mäsälän,İstanbulnıñ Ötükän näşriyatı Äxmät Qanlıdäräneñ “Soŝializmnan törekçelekkä qazanlı Ğayaz İsxaqıy” kitabın bastırıp çığardı. 383 säxifädän torğan bu kitap yazuçısınıñ Rusiyädä äle belenmägän êşçänlegen yaqtırta. Kitap avtorı Äxmät Qanlıdärä - Törkiyäneñ Märmärä universitetınıñ tarix kafedrası professorı, Amerika Quşma Ştatlarınıñ Kolumbiya universitetında doktorantura tämamlağan kürenekle akademik.
Kitapnıñ yartı öleşe - İsxaqıynıñ törekçä çıqqan mäqaläläre cıyılması. Kitapta bik bay biografiyäse bar. Kitaptan törek uquçıları, çit il ğalimnäre İsxaqıynıñ Törkiyägä kertkän öleşe turında da öyränä alaçak.
Törek häm tatar ğalimäse, millättäşebez Çulpan Zaripova-Çätin dä Törkiyädä tatar ädäbiyatın tanıtuğa zur öleş kertä. Ul Ğayaz İsxaqıynıñ küp kenä äsärlären törekçägä tärcemä qılıp, kitap itep bastırdı. ”Ğayaz İsxaqıy. Xikäyälär (saylanma äsärlär)” dip atalğan bu basma Muğla universitetı näşriyatında çıqqan. Anda oluğ ädipneñ “Kötelgän bikäç”,”Ostazbikä”,”Käcül çitek”,”Kiyäw”,”Yılaq Xäyrulla” digän xikäyäläre urın alğan. Kitap “Sönnätçe babay” äsäre belän başlanıp kitä, dip belderä “Tatar-inform” xäbärçese Ruşaniyä Altay.
Törkiyädä tatarlar turında soñğı 20 yılda az bulsa da kitaplar çığa başladı. 100 yıllıq yubiliye uñayınnan 1979nçı yılda Ğayaz İsxaqıynıñ qızı Säğadät İdelle-Çağatay tarafınnan ätisenä bağışlanğan cıyıntıq näşer itelde. Şulay uq Xudyakov yazğan häm İsxaqıy tärcemä itkän “Qazan xanlığı” xezmäte Törek tarix oyışması tarafınnan dönyağa çığarıldı. Ädäbi yağı turında tatar häm törek ğalimäse, millättäşlärebezdän Alsu Kamaliyeva “Romantik millätçe-Ğayaz İsxaqıy” dip atalğan kitap yazuı xaqında belderä “Azatlıq radiosı” xäbärläre.
“Sörgennärdä dä sınmağan, patşa törmälärendä dä milli ruxnı saqlap qalğan, möxäcirlektä dä üz xalqına azat itügä ğomeren bağışlağan Ğayaz İsxaqıy bügen millätneñ türendä häm yörägendä bulırğa tiyeş, ul moña layıq!”-dip yaza tatar xalqınıñ kürenekle yazuçısı, ädip, publiŝist, millätpärwär, cämäğat êşleklese häm tarix fännäre kandidatı Fäüziyä Bäyrämova.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)https://wwww.azatliq.org>...
“Törkiyädä Ğayaz İsxaqıy turında yaña kitap çıqtı.”-“Azatlıq Radiosı”.27.02.2019
2)tat.tatar-inform.ru>2010/01/22
R.Altay.”Törkiyädä Ğayaz İsxaqıynıñ xikäyäläre tärcemä itelde”.
3)F.Bäyrämova.”Tartışuda ğına tabarsıñ üz xaqıñnı!”.Mädäni comğa.04.10.2018
madanizhomga.ru>news>tartyshu…
