Rizaêddin Fäxreddin: “Bolğar häm Qazan törekläre”
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 36/19
Kürenekle fiker iyäse, mäğ’rifätçe, tarixçı häm pedagog, yazuçı häm jurnalist Rizaêddin Fäxreddinneñ säyäxätnämäläre xaqında qısqaça küzätü
“Äsär yazuçılar üz äsärlären ğadättä kiläçäk buınnarğa büläk itü häm alarğa istälek qaldıru, alarnıñ xäyer-doğasın alu maqsatı belän yazalar. Bez inde bu niğ’mätlärdän mäxrümnärbez. Bez bu äsärne äbi-babalarıbız, ata-analarıbız cännätkä kergännän soñ uqısınnar öçen (uquların ömetlänü belän läzzätlänep) yazabız. Sınıq küñellärebez belän qılğan doğalarıbıznı şayät’ Allahe Täğalä qabul itär häm telägännärebezne dä birer”- dip yaza tatar xalqınıñ kürenekle fiker iyäse, mäğ’rifätçe, tarixçı häm pedagog, yazuçı häm jurnalist Rizaêddin Faxreddinev üzeneñ ber tomlıq “Bolğar wä Qazan törekläre” isemle saylanma äsärlär cıyıntığındağı kitabında. Bu cıyıntıq xalqıbıznıñ borınğı zamannardan alıp 20nçe yözneñ berençe yartısına qadär bulğan tarixın, mädäniyätebez tarixında tirän êz qaldırğan şäxeslär tormışın häm icatın, mäktäp-mädräsä, mäğ’rifät, ruxi mädäniyät tarixın, din, ädäp, äxlaq mäs’älälären tiränten öyränü häm barlau öçen bügenge köndä dä üzeneñ ähämiyäten yuğaltmağan qıymmätle çığanaq bulıp tora, di islamiyät belgeçe, tärcemäçe, publiŝist Änwär Xäyrullin.
Uquçığa täq’dim itelä torğan bu kitapta mäşhür ğalimebez Rizaêddin Fäxreddin küp törle tarixi çığanaqlarğa, üze yazıp barğan yazmalarğa, Diniyä näzaräte arxivında bulğan räsmi qäğaz’lärgä tayanıp yazğan. Aña “Bolğar wä Qazan törekläre” dip isem birep, ”Törek milläte-bezneñ üz millätebez, bez törek millätennänbez”,-di. Ul törek qawemeneñ bik borınğı häm bik şöhrätle, tüzem, çıdam, töple, nıq ber xalıq bulğanlığı häm küp cirlärdä taralıp yäşäwläre turında yaza. Rizaêddin Fäxreddin “törek” atamasın kiñ mäğ’nädä qullanıp, törek milläten öç törkemgä ayıra:
Berençese - Töşlek törekläre,
İkençese - Könçığış törekläre,
Öçençese - Şimal’ törekläre.
Töşlek töreklärenä – bügenge Anatoliya häm Urta Aziyädä, Qırım häm Qavqaz, İran häm Törkiyädä, şuşı urınnarnıñ töşlek taraflarında häm Afrikanıñ qayber urınnarında ğomer sörüçe töreklär kerä dip kürsätelä.
Könçığış töreklärenä Törkestan häm Firğanä, Boxara häm Xaräzem, Qıtay häm Äfğan, Qırğız häm Qazaq’ töreklären kertä.
“Tön (Tön’yaq) törekläre, yäğ’ni Şimal’ törekläre – äwwälge ike bülemnän başqalar”,- di ul. Seber häm Uralda, İdel, Don, Cayıq buylarında, şuşı sularğa qoya torğan yılğa üzännärendä ğomer sörüçe töreklärneñ hämmäse şuşı öçençe bülemgä kerä.
Rizaêddin Fäxreddin: ”Bolğarlar (iske bolğarlar, oluğ bolğarlar) – şul öçençe bülem törekläreneñ yıraq babaları häm dörestän dä üzläreder”,-di. Ul: ”Hunnar - Sibiriyädä Urtun (Hun) yılğası yanınnan Don buylarında, annan İdel Häm Ural buylarına küçep kilgän töreklärder. Bolar şuşı urınnarğa kilgännärennän soñ cirle töreklär belän aralaştılar häm köçle ber xökümät tözedelär (Bolğar xökümäte)”,- dip yaza Rizaêddin Fäxreddin.
“Rizaêddin Fäxreddinneñ “Bolğar wä Qazan törekläre” dip atalğan älege ber tomlıq saylanma äsärlär cıyıntığın äzerlägändä, xalqıbıznıñ bay tarixın kiñ qatlaw uquçılarğa mömkin qadär tulıraq häm añlayışlıraq itep citkerü, fän êşleklelärenä danlı häm ğıybrätle tarixıbıznıñ äle açılıp, öyränelep citmägän yaqların tağın da iğ’tibarlıraq küzallawğa häm centekle tikşerenülär uzdıruğa östämä cirlek tudıru maqsatınnan çığıp êş itelde. Rizaêddin Fäxreddin tarafınnan börtekläp cıynalğan cäwhärlär onıtılıp yatmıyça, fänni äyläneşkä nığraq kerep kitär häm uquçı iğ’tibarına yaxşıraq barıp ireşer, dip uylanıldı. Anıñ bu xezmätläre bezneñ könnärdä dä zur ähämiyätkä iyä häm qıymmätle tarixi çığanaq bulıp qala”, - dip yaza Rizaêddin Fäxreddinneñ tärcemä itkän kitabında islamiyät belgeçe, tärcemäçe, publiŝist Änwär Xäyrullin.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) Rizaêddin Fäxreddinev.Bolğar wä Qazan törekläre. Qazan Tatarstan kitap näşriyatı. 1993.
