Üzgäreş sośiologiyäse häm Törkiyä

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL

             Üzgäreş zamanında yäşibez. Bez teläsäk tä, telämäsäk tä global’läşü barışları tormışıbıznı törle yaqlap üzgärtä. Bik tiz iq’tisadi üseş  küzätelgän cämğiyät’lärdä dä astı öskä kilgän xällär şaqtıy bula.Bügenge tapşıruda sośiologik wäzğiyät’ häm Törkiyäneñ üzgärüçän sośiologiyäse turında süz alıp barabız. 

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Maslov häm ixtıyaclar ierarxiyäse

Amerikalı psixolog Avraam Maslou “İxtıyaclar ierarxiyäse” teoriyäse belän keşeneñ üz-üzen totu räweşen analizlıy. Maslou keşelärneñ töp taläplären qanäğät’länderü instinktı belän xäräkät itüen, bu töp ixtıyaclarnı cirenä citkergännän soñ urta häm yuğarı däräcädäge başqa ixtıyaclarnı qanäğät’länderü öçen tırışuların belderä. Keşelärgä motivaśiya birüçe ixtıyaclarnı piramidağa oxşatuçı Maslou bu ixtyaclarnı 5 kategoriyägä bülep qarıy.

 Piramidanıñ iñ asqı öleşendä açlıq, susızlıq, sıyınu,qalu urını kebek fiziologik ixtıyaclar urın ala.Bolarnı qanäğät’ländergännän soñ 2 nçe däräcädä êş, mölkät, sälamätlek saqlaw kebek iminlek ixtıyacları kilä. 3 nçe däräcädä isä söyü, bäyle bulu ,qabul itü ,sośial’ tormış kebek taläplärne küräbez. 4 nçe däräcä xörmät kürü ,qaderläw däräcäse. Status, uñışqa ireşü, tanılu, üz-üzeñe kürsätä belü tırışlıqları biredä urın ala.  5 nçe däräcä isä  berençe êtaptağı töp ixtıyaclardan şaqtıy yıraq tora. Tağın da äxlaqi, priñśipial’ totışlar, tağın da icadi bulu, üz – üzeñne, ayırmalı häm üzençälekle yaqlarnı kürsätü tırışlıqları alğı planğa çığa.

Maslou fikerençä ber ixtıyac qanäğät’länderelgännän soñ mondıy tördäge ixtyaclarnı cirenä citkerü motivaśiyası mäğ’näsen häm qıymmäten yuğalta.

Tiz qalqınu häm anıñ näticäläre

Amerikalı psixolog Maslounıñ şäxeslär öçen küzdä totqan ixtıyaclar ierarxiyäse analizı cämğiyat’lärgä dä turı kilä.

Global’läşü barışları belän bergä qayber cämğiyät’lär qısqa waqıtta bik tiz iq’tisadi üseşkä ireşte. Qıtay, Braziliya, Hindıstan kebek illär belän bergä Törkiyä dä şundylarnıñ berse. “Ğadälät häm qalqınu” (AK)  partiyäsennän êlek Törkiyädä ber keşegä  turı kilüçe kerem 2000 dollar bulğan bulsa, cämğiyät’lär öçen bik qısqa dip äyterlek waqıtta Törkiyä ber keşegä turı kilüçe kereme 10 meñ dollarnı uzıp kitkän il buldı. 

Mondıy tiz iq’tisadi üzgäreş älbättä  mädäniyat, mäğarif, ğailä, iq’tisad ,säyäsät  tarmaqlarında da çağılış taba.  İq’tisadi üseşneñ ğadel taralu däräcäse isä ayırım ber tema.

İq’tisadi üseşneñ çağılışları

İqtisadi taläp häm saylap alularnıñ üzgärüe:

Cämğiyät’lärneñ  qısqa waqıt êçendä 5 tapqırğa bayuı

şäxeslärneñ iq’tisadi taläpläre häm saylap aluların da üzgärtä. Ğomerlären bik saqçıl bulıp ütkärgän ğailälär balalarınıñ sarıf itü häm qullanu qalıpların añlap beterä almıy. Bu wäzğiyät’ne Törkiyä cähätennän kesä telefonnarı misalında kürergä mömkin. Törkiyädä kesä telefonu almaştıru waqıtı dönyadağı urtaça kürsätkeçtän küpkä yuğarı.

Ğailä mönäsäbätläre:

 İq’tisadi üseş ir-at – xatın-qız häm bala mönäsäbätlären dä üzgärtä. Baştağı wäzğiyät’tä ğailälär çağıştırmaça ixtıyacları küp bulğanda balaları tağın da itağat’le, süz tıñlawçan bulsa,iq’tisadi yaqtan üseş belän bergä ğailälär tağın da bayıy , ğailä äğ’zaları tağın da irekle häm tänqit’läwçän bula.

Belem alu:

Kerem tübän bulğanda belem alu şäxeslärneñ kütärelü häm üz-üzen qotqaru bularaq kürelä ikän, kerem tağın da kübräk bulğanda belem alu çarağa äwerelä.

Mädäniyat – sänğät’- êstetika:

Kerem däräcäse artqan sayın mädäniyat, sänğät’ , êstetika belän qızıqsınu , keşeneñ  bu yünäleştäge taläpläre dä arta.

Säyäsät:

1980 nçe yıllarda däwlätlär çağıştırmaça tağın da avtoritar, watandaşlar isä tağın da tüzemle, yaxşı möğalämäle.Bügenge köndä däwlätlär tağın da demokratik buluğa qaramastan  watandaşlar tağın da kübräk tänqit’läwçän. Global’läşü barışları häm iq’tisadi üseş belän bergä ğailälärdä bulğanı kebek şäxes-däwlät-cämğiyät’ mönäsäbätläre dä üzgärä. Bu üzgäreş älbättä  säyäsätne dä, säyäsätneñ telen  dä üzgärtä.Yaña sośiologiya tabiği bularaq yaña tel, yaña stil’ , yaña êş kiräkterä.  

Maslounıñ ixtıyaclar ierarxiyäsendä bulğanı kebek bayığan, urta-yuğarı däräcädäge keremgä ireşkän cämğiyät’lärgä töp taläplär wäğ’dä itüneñ säyäsättä çağılışı bulmayaçaq. Keremneñ artuı ictimaği kötkännärne dä üzgärtä. Keremeñ 2 meñ dollar bulğanda qayber çığımnar peläş başqa qıymmätle , altın taraq kebek kürenergä mömkin. Kerem 10 meñ dollar bulğanda töp ixtıyaclar turında süz alıp baru qıymmätle başqa teşsez taraq kebek kürenä.

Bik tiz üzgärü häm mädäniyat

Bik tiz üzgäreş küzätelgän illärdä iñ problemalı ölkä - mädäniyat. İq’tisadi alğarış yäisä global’ êlemtä häm informatika belän şaqtıy äyber bik tiz üzgärä ala. Ämma mädäniyat bik äkren üzgärä. Bu wäzğiyät’neñ çağılışların mäğarif, säyäsät, xatın-qız – ir at mönäsäbätläre kebek ölkälärdä bik küp küräbez. İctimaği statuslar zur tizlek belän üzgärgändä cämğiyäwi mädäniyat şundıy uq tizlek belän üzgärmägängä kürä mädäni tarmaqlardağı bäreleşlärgä şahit bulabız.

Global’ êlemtä häm informatika

Üzgärüçe sośiologiyäne barı tik iq’tisadi qalqınu belän açıqlaw mömkin tügel. Texnologik täräqqiyät’lär şäxes-ğailä –däwlät –cämğiyät’ mönäsäbätlären dä üzgärtä. Êlegräk şäxeslär yaqın tuğannarı , dusları belän  bik yış yözgä yöz  oçraşıp küreşep torğanda xäzer isä texnologiyanıñ alğa kitüe näticäsendä häm ayıruça sośial’ media çaraları aşa keşelär kübräk global’ däräcädä häm virtual êlemtälär belän sośialläşä.

Yaña sośilogiyäneñ barlıqqa kilüendä iq’tisadi qalqınu belän bergä global’ êlemtä häm informatikanıñ täêsire zur. Cämğiyät’lär, däwlätlär häm ğailälärne üzgärergä mäcbür itüçe töp närsä  - global’ êlemtä häm informatika çaraları belän şäxes – däwlät – cämğiyät’ häm ğailä mönäsäbätläreneñ başqa illärdä , ğailälärdä niçek buluınıñ yaqınnan belenüe.

Süzebezne yomğaqlap şunı äytergä kiräk: tarixnıñ borılış, üzgäreş noqtası bulsa moña barıbız da şahit bulabız. Balalarıbız yaña ber däwerneñ täwge buını bulğanda , äti-änilärebez meñ yıllıq tradiśiyäneñ soñğı buını kebek. Ber buın bularaq ikese arasında ber yaqtan ütkännärneñ meñ yıllıq täcribäsenä , tradiśiyäsenä iyä bulğanda , ikençe yaqtan yaña ber däwerneñ başında torabız. Sośiologiya zur tizlek belän üzgärgän mondıy şartlarda härxäldä uzğan köndä kalmasqa ,zamana belän bergä atlarğa kiräk.

Bügenge yazmabıznı Xäzräti Mäwlananıñ bu wäzğiyät’kä turı kilä torğan süzläre belän tämamlıybız:”Ütkännärgä qarawçı küpme genä süz bulsa da ğoref-ğadätlärne onıtmıyça bügen yaña süzlär äytergä kiräk”.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı