Zamança däwer häm Ramazan ayı
Könüzäk mäs'älälär 23
Professor doktor Qudrät BÜLBÜL
Bügenge yazmabıznı qıtaylarnıñ “Ğacäp, añlaşılmas däwerdä yäşä” digän bäddoğası belän başlap cibäräbez. Qıtaylar nigä bolay dip äytkännär, monda närsäne küzdä totqannar ,monı belmim, ämma böten närsägä iyä bulğan çorda zamança keşeneñ yalğızlıq häm xörmätsezlekkä duçar buluın küräbez.Ğacäp, säyer ,añlaşılmas däwer digännäre bu härxäldä.
Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.
Qızğanırlıq zamança keşe
Çınnan da zamança däwerneñ yalğız keşese başqa can iyäläre belän çağıştırğanda tağın da qızğanırlıq xäldä. Zamança keşe tabiğät’, ğoref-ğadätlär,din,qıymmätlärgä, törle çikläwlärgä qarşı çığıp barı tik aqılınıñ avtoritetın tıñlap äyterseñlä ilahilığın iğ’lan itkän. Yasalma aqıl häm başqa êşçänleklär belän ülemsezlek êzlänülären däwam itterä. Ämma yaraltıluı ilahi tügel, fani, yağ’ni ülemle.
Tarixnıñ başqa ber däwerendä zamança keşe xätle çiksez teläkläre säbäbe belän mal-mölkät, baylıq êçendä yuqlıq, xalıq massaları êçendä yalğız , böten mömkinleklär êçendä çarasız qalınğan başqa ber çor bulğan mikän belmim.
Zamança keşe - qullanuçı, sarıf itüçe cämğiyät’neñ qolı. Tabiğät’, prinśiplar, qıymmätlärne ber tapqır qullanu xälenä küterep sarıf itüçe keşe.
Zamança keşene böten närsäne qullanu, sarıf itü minminlegennän qotqaruçı häm anı üz asıl xälenä alıp qaytuçı zaman aralığı yuqmı? Üz üzen küzdän kiçerü forsatı biräçäk zaman aralığı. Dinnar, ideologiyälär ,töşençä räweşläre arasında mondıy tradiśiya barmı dip sorasaq , Ramazan ayı härxäldä näq’ menä mondıy êzlänüneñ cawabıdır.
Urazanıñ mäğ’näse
Zamança keşene bu krizisınnan, minminlegennän häm yalğızlığınnan qotqaraçaq närsä – barı tik üze öçen genä yäşämäwe, bar narsäne üz räxäte,läzzäteneñ käyef-safası , uyın-kölkese xälenä kitermäwe. Ramazan – böten êşlägän häm êşlämägän ğamälläre belän keşene üz üzen küzdän kiçerü ayı.
Bügenge köndä keşelek dönyasınıñ iñ töp 3 probleması-ğadelsezlek, üzara büleşä, urtaqlaşa almaw häm ayırmalılıqlar belän bergä yäşi almaw. Ramazan ayı böten bu kimçeleklärne beterä aluçı ay.
Uraza totu –bilgele ber waqıt êçendä aşamaw-êçmäw. Ämma böten bädänne niğ’mätlärdän mäxrüm itkändä här törle niğ’mätne abaylap alu,añlaw ul.
Uraza keşene sarıf itü qollığınnan qotqarıp anı irekle, bäysez qıla.
Ramazanda barı tik aşqazanı ğına uraza totmıy. Telebez, zihinebez,aqılıbız, totışlarıbız ,böten bädänebezne här küzänäge belän naçarlıqlardan arındıru ayı ul Ramazan.
Uraza totu - berençe çiratta yöräkne çistartu, arındıru ul. Daimi räweştä başqa keşelär iyä bulğan äyberlärdän tağın da kübrägen teläw, böten närsäñ bulsa da tuymas, açküzle bulu , qanäğät’ bula almawnıñ daruı, şifası ul.
Urtaqlaşu, büleşü ayı
Ramazan ayı - üzara urtaqlaşu, büleşü ,berdämlek ayı. Möselman cämğiyät’lärendä tradiśion iftar mäcleslärendä keşeneñ kem buluına qaramıylar. İftar aşlarınıñ global’ fikere, yullaması häm berläşterü köçe möselman bulmağan cämğiyät’lärdä dä üzen xis itterä.Biredä möselman cämğiyät’lär kürşeläre, möselman bulmawçılar belän iftarların büleşä.Bu global’ yullamağa qayber däwlätlär dä quşıla. Här yıl Aq Yortta häm qayber könbatışlı däwlät oyışmalarında iftar programmaları ütkärelä.
Ramazan ayı – Törkiyä ictimaği oyışmalarınıñ ildä häm çit illärdä iñ küp yärdäm ireştergän , böten dönyada yätimnär , moxtaclarnı iñ küp söyendergän ay. Fitır,sädaqa,zäkät häm üzixtiyarı büläk itep birep moxtac keşelärneñ ixtıyacların qanäğät’länderü barı tik yaxşılıq ğına tügel.
Mondıy ğamällär keşelärne yuqlıq, fäqir’lek säbäbe belän urlaw,talaw, terror kebek yullarğa kerep kitüdän saqlap qalıp dönya tınıçlığına da möhim öleş kertä. Birä ,urtaqlaşa belü - tınıç şartlarda yäşäwneñ töp nigeze. İñ bay il bulmawına qaramastan Törkiyä keremenä kürä iñ küp yärdäm başqaruçı il bulıp tora häm monıñ belän xozur häm tınıçlıqqa da üzennän zur öleş kertä.
Statistika mäğ’lümatları cinayät’ küläme iñ az bulğan aynıñ Ramazan ayı buluın kürsätä.
Xäterläw,xäl beleşü,kileşü ayı
Ramazan ay Törkiyädä bik xäräkätle uza.Bu aydağı iftar, säxär aşları, täravix namazı, Qader kiçäse häm anıñ belän bäyle programmalar , ber-bereñä barular barısı da cämğiyät’ne berläşterüçe çaralar bulıp tora. Bu çaralarda çitläşerü yuq. Törek milläteneñ çitläştermiçä üz yäşäyeşen däwam itterä alğan dönyadağı siräk xalıqlardan berse bulunıñ säbäbe bälki dä budır.
Ramazan xäterläw, kileşü, kileşterü ayı. Bu ay isännärne genä tügel, şulay uq ülgännärne dä iskä alu, ayıruça ğaräfä könendä qaberlärgä barılğan ay. Qaberlärgä baru , ärwaxlarnı xäyer - doğalar belän iskä alu isännärgä dä küp närsä birä.
Bu ğamällär dönya tormışınıñ waqtlıça buluın xäterlätep cihandağı ontologik torışıbıznı da üz urınına utırta. Berniçek tä çişä almağan problemalar , waz kiçä almağan äyberlär barısı da bik ğadi bulıp qala. Qaber ziyarätläre qaraşıbız häm totışıbıznı üzgärtä.
Ramazan ayı tuğannar, tanış – beleşlär belän yöreşü, küreşü, açulanışqan, üpkäläşkän keşelär belän kileşü ayı. Bäyrämdä ber-bereñä baru, zamança keşene yalğızlıqtan qotqara, duslıq xisläre tudıra, üzara aralaşu ixtıyacın qanäğät’länderä. Statistika mäğ’lümatlarına kürä Törkiyädä bäyräm könnärendä keşelär 84% külämendä tuğannarı, tanış – beleşläre belän yöreşä, küreşä.
Bügenge tapşıruıbıznı şundıy täq’dim belän tögällärgä telim: Ramazan ayı zamança keşene boğawlarınnan qotqaruçı, anı irekle, bäysez qıluçı ,tirä –yağına, cämğiyät’kä ,tabiğat’kä ,can iyälärenä qarata iğ’tibarnı arttırğan ,dönya tınıçlığına öleş kertüe belän YUNESKOnıñ Bötendönya matdi bulmağan mädäni mirasına kertelüe kiräkle ay. Yäisä dönya tınıçlığına öleş kertü büläkläre keşe häm oyışmalardan başqa ber närsägä birelä ikän Ramazan moña bik turı kilüçe ay. Ramazan bäyrämegez qotlı bulsın.
Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı
