AQŞ-İran kiyerenkelege

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL

Böyek İslam fiker iyäse İbni Haldun däwlätlärne keşelärgä oxşata. Alar da keşelär kebek tua, üsä häm ülä. Ğosmanlı fiker iyäse Katip Çäläbi dä oxşaş uy-fikerdä. Çınnan da uzğan çorlardağı ni çaqlı zur śivilizaśiyälärneñ, däwlätlärneñ waqıt belän tarix säxnäsennän çigenüen küräbez. Küp äytelgäne kebek tormışta üzgärmägän berdänber äyber – ul da bulsa üzgäreşneñ üze.

Bügenge köndä dä oxşaş barışlarnı yäşibez. Amerika Quşma Ştatlarınıñ iq’tisadi, texnologik, säyäsi häm prinśipial’ däräcädä (ğadälät (yustiśiya), keşe xoquqları häm äxlaqi torış cähätennän) global’ köndäşlektä alğa çığaçaq wazğiyäte qalmağan kebek kürenä. Amerika Quşma Ştatlarınıñ bu ölkälärdä qabat global’ köndäşlektä alğa çığuı da kötelmi. Şuña kürä dä global’ liderlığın däwam itterüe öçen alıp barğan globalläşügä qarşı, êçenä yabılğan, iq’tisadi häm xärbi bularaq tıqşınuçan säyäsäten arttırıp däwam itärgä teläwen äytü yalğış bulmas.

Amerika Quşma Ştatlarınıñ kiyerenkelekne arttıruçı, iq’tisadi häm/yäki xärbi bularaq tıqşınuçı säyäsäten Qıtay, Könbatış illäre, Latin Amerika illäre, Törkiyä kebek illär belän bergä şuşı könnärdä İranğa qarşı artığı belän kübäytüen küräbez.

AQŞnıñ atom-töş kileşüennän ber yaqlı bularaq çigenüe, İranğa qarşı êmbargolar, Ormuz buğazınıñ yañadan qaynıy başlawı, ike yaqlı kisken açıqlawları – artqan kiyerenkelekneñ anıq kürsätkeçläre.

AQŞ İrannı atom-töş qoral êşläp çığarmawı öçen daimi räweştä kisätä, yanıy. Äye şul, qullanğan oçraqta barı tik keşelek dönyasınıñ ğına tügel, Amerika Quşma Ştatlarınıñ Yaponiyada yasağanı kebek böten can iyäläreneñ yuqqa çığaraçaq qorallarğa iyä bulu, älbättä, yaraşlı tügel. Monnan tış İzrail, Hindstan, Amerika Quşma Ştatları häm başqa illärneñ atom-töş qorallarına iyä buluı ni çaqlı tınıçsız itüçe bulsa, İrannıñ da iyä buluı şul qadär tınıçsız itüçe. Töbäktä bigräk tä İzrail iyä bulğan häm qullanğan ximik qorallarnı kürmiçä, barı tik İranğa basım yasaw – nigezsez totış buludan tış İranğa legallek birä.

İran yayılmacılığı

AQŞ yanawları aldında İrannıñ töbäktä yalğız buluın küräbez. Monıñ iñ möhim säbäbe - İrannıñ mäzhäbçelekkä tayanğan êkspanśionist säyäsäte. Dürt il başqalası (Ğiraq, Yämän, Süriyä, Livan) kontrolebezdä digän çaqta İran bötenläy yalğız qalğan wazğiyättä.

İran häm imperialist illär bik oxşaş ısul belän xäräkät itä. Üzlärenä yaqın dairälärne qotırtıp, alğı planğa çığarıp, bäyläneşle il säyäsätlärenä tıqşına.

İrannıñ mäzhäbçe totışı häm êkspanist säyäsäte töbäktä İzraildän tağın da kübräk tınıçsızlıq tudırğan wazğiyättä. Farsı qultığı illäreneñ İzrail küçärle säyäsätlärgä awışuınıñ möhim säbäbe İran alıp barğan êkspanist häm tıqşınuçan säyäsäte. İran töbäktä İzrailgä ni xätle zarar birä? Biräme? Bolarnı bäxäsläşergä bula. Ämma İrannıñ şuşı säyäsätläre möselman illärdäge totrıqsızlıqnıñ iñ möhim säbäplärennän berse.

AQŞ qatışuı

İrannı bez äytep uzğan häm telgä alınmağan şaqtıy yaqtan tänqitlärgä bula. Ämma İrannı tänqitläw Amerika Quşma Ştatlarınıñ İranğa qarşı säyäsätenä, buluı mömkin qatışuına berniçek tä xaqlılıq häm legallek qazandırmıy. Çönki AQŞ ğadälät küçärle perspektivadan qaramıy. Amerika Quşma Ştatlarınıñ İran säyäsäte üz mänfäğätlärenä nigezlängän bularaq 19nçı häm 20nçe ğasırlarnıñ töp añ-fikere bulğan imperializmnıñ qoralı bularaq şäkellänä. Tramp citäkçelegendäge Amerika Quşma Ştatlarınıñ global’ säyäsätläreneñ küreneşe qasaba şêfeneñ indeyeślarğa qarata ğamällären artığı belän çağıldıra.

Şul uq waqıtta Amerika Quşma Ştatları häm Könbatış illäre basıp yawlap alğan illärneñ hiçbersendä dä xozur urnaşmawın beläbez. Töbäktäge mondıy qatışularnıñ näticäse – millionnarça ülem, qan, küz yäşe, küçenü-migraśiya häm xasil bulğan awır häm xaqsız şartlar arqasında terror oyışmalarınıñ tağın da räxät êşçänlek alıp baru mömkinlegen tapqan şartlar.

Buluı mömkin qatışunıñ näticäläre

AQŞnıñ kiyerenkelekne artırıp, qulın köçäytergä, İranğa şartların qabul itterergä teläwe mömkin. Monnan alda da küp tapqırlar bulğanı kebek problema qaynar bäreleşlärgä äylänmäskä mömkin. Şuşı kiyerenkelekneñ berqayçan da bäreleşkä äylänmäs dip ömet itäbez. Ämma saylawnı yuğaltunıñ suğışta ciñelüdän tağın da awır kürengän ber dönyada qaynar bäreleş ixtimalın da uylarğa mäcbür bulabız.

Başqa illärdän soñ İran da totrıqsızlaştırılğan, Süriyägä äyländerelgän Yaqın Könçığışta bernärsä dä êlekkege kebek bula almas. Yaqın Könçığışta qalğan soñğı totrıqlılıq tulısınça betär.

Törkiyä närsä yasıy ala?

Törkiyä regional’ problemalarnıñ, global’ aktyorlarnıñ tıqşınuı belän xäl itelä alınmayaçağın, mondıy qatışularnıñ töbäktä totrıqsızlıqnı, açu häm näfrätne tağın da daimi qılaçağın, töbäkne terror sazlığına äyländeräçägen añlıy, belä. Şuña kürä dä häm ğadälät küçärle bularaq Törkiyä töbäkkä qağılışlı säyäsätlärendä prinśipial’ totışta tora. Süriyä, Misır, Ğiraq, İran häm başqa illärgä qarata totışın ğadälät küçärle totışınıñ açıq misalı.

Törkiyä xäzerge waqıttağı prinśipial’ totışın däwam itterüe belän bergä üz kiläçägenä ontologik bularaq yaqınnan täêsir itäçäk mondıy bäreleşlärne totqarlaw öçen diplomatiyanıñ böten êlementların qullana ala. Awrupa Berlege illäre, Qıtay, Rusiyä häm Farsı qultığı illäre belän, xätta Amerika Quşma Ştatları häm İran belän tığız söyläşülär ütkärep, barışnıñ kileşü yaqlı xäl itelüenä öleş kertä ala.

Törkiyä moñarçı Braziliya belän bergä İran belän tözelgän kileşüneñ asqormasın buldırdı. Rusiyä belän ütkärgän söyläşülär belän millionnarça süriyäleneñ möhacir-qaçaq wazğiyätenä töşüen totqarladı. Hind tübän qitğasınnan Balkanğa, Afrikadan Äfğanstanğa Törkiyä dönyanıñ şaqtıy ilendä global’ tınıçlıqqa bulışlıq itä. Global’ mäs’älälärgä prinśipial totış belän qarawçı artıq il qalmağanı öçen dä ber ük waqıtta İslam xezmättäşlek oyışmasınıñ çirattağı başlığı bularaq Törkiyä İran-AQŞ kiyerenkelegendä dä suğışnı totqarlayaçaq härtörle tırışunı sınap qararğa tiyeş.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı