Färidä Ğaffarova
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 43
Maqsudilärne tanıtuğa üz öleşen kertkän Tatarstan tarix fännäre kandidatı, tatar ğalimäse märxümä Färidä Ğaffarova turında qısqaça küzätü
2016nçı yılnıñ dekabr’ ayında Qazannıñ İstanbul parkında ğomeren möselman xalıqlarına xezmät itügä bağışlağan oluğ şäxes, törek-tatar däwlät êşleklese Sadri Maqsudiğa häykäl quyıldı. "İsän bulsa bu waqiğağa (waqıyğağa) iñ küp şatlanğan keşelärneñ berse filologiya fännäre kandidatı Färidä Ğaffarova bulır ide", - dip yaza "Mädäni comğa" gazetı. Çönki tatar milli xäräkäte ideolıgı bulğanı öçen sovet xakimiyäte tarafınnan “mörtät”kä äwerelderelgän, iseme dä tarix säxifälärennän sızıp taşlanğan Sadri Maqsudi Arsal êşçänlegen, berençe bulıp, näq’ şuşı tıynaq ğalimä öyränergä kereşä.
Uñğan ana, ğailä totqası bulğan Ğaffarova Färidä Yuldaş qızı (09.12.1951) Sverdlovsk ölkäse Berezovski şähärendä tuğan. Bereznyak sigez’yıllıq, Kukmara urta mäktäplärendä uqıy (1959-1969), Qazan Däwlät universitetınıñ tarix-filologiya fakul’tetın tämamlıy (1974). Ğ.İbrahimov isemendäge Tel, ädäbiyat häm tarix institutında fänni xezmätkär (1975-1996), tarix fännäre kandidatı (1997). TFAneñ Ş.Märcäni isemendäge Tarix institutında ölkän fänni xezmätkär, dürt fänni xezmät, yözgä yaqın fänni, fänni-populyar mäqalä avtorı bula.
Färidä xanım, akademik Äbrar Kärimullin kiñäşe belän, Sadri Maqsudı êşçänlegen öyränü kebek zur xezmätkä alına. Ğalimä irtännän kiçkä qadär arxivlarda qazınunı, kitapxanälärdä utırunı ğadät itä, tapqan materialların terki, qayberläreneñ quldan yazıp ta küçermälären ala. Kserkslar äle bik taralmağan zaman bit. Älbättä,öygä qaytqaç ta, ğailä mäşäqat’lärennän arınğan arada, tağın Maqsudilarnı öyränü, tuplanğan materiallarnı sistemaga salu däwam itä. Ğalimä, Sadri Maqsudi başqarğan oçsız-qırıysız êşlärne barlap, berniçä märtäbä Törkiyägä dä bara. Anı Törkiyäneñ Böyek Mäclesendä xörmätläp qarşı alalar. Mäcles qarşında bik borınğı kitapxanä bar. Andağı arxiv dokumentlarınıñ küçermälären dä birep cibärälär. İke däwlätne berläştergän ber ğamäl dä bula äle ul. Aqrınlap materiallar tuplana. Älbättä,öyrängän teması da bik citdi. Änkara, annarı İstanbul universitetlarında professor êşçänlegen alıp barğan S.Maqsudi, Törkiyä parlamentında xalıq ışanıçlısı (deputat) bulıp torğan, Atatörekneñ kiñäşçese bulğan, törek delegaŝiyäse sostavında Bötendönya Millätlär ligası êşendä qatnaşıp, fän ölkäsendä törki häm şärıq xalıqlarınıñ ictimaği (ictimağıy) xoquqıy tarixı, tel beleme, filosofiya häm soŝialogiya buyınça küp sanlı xezmätlären yazğan şäxes.
Nihayat’,”20nçe yöz (1906-1924) tatar xalqı tarixında Sadri Maqsudi” digän dissertaŝiyä dä äzerlänä. Şulay itep, Färidä Ğaffarova tarix fännäre buyınça tatar telendä iñ berençe dissertaŝiyäne täq’dim itä.
Färidä Yuldaş qızı 2001nçe yılda tatar xalqına ikençe zur xezmäten-“Sadri Maqsudi” digän tağın ber kitabın täq’dim itä. Anda ul S.Maqsudinı yurist bularaq aça, anıñ êşçänlegeneñ fälsäfi yaqına, xoquq mäs’älälärenä iğ’tibar itä. Ğalimä ber ük waqıtta S.Maqsudinıñ abıysı Äxmäthadi êşçänlege belän dä tiränten qızıqsına. Näticädä, 2002nçe yılda “Äxmäthadi Maqsudi”, tağın berniçä yıldan “Yıldız qabızğan Maqsudi” digän basmalar uquçılar qulına kilep ireşä.
Färidä Ğaffarovanıñ 2004nçe yılda tağın ber xezmäte - “Tatar möhacirläre” digän kitabı dönya kürä. Şul uq waqıtta “İsmäğıyl’ bäk Gasprincki”,”S.Maqsudi: tarix häm xäzerge zaman” digän cıyıntıqlarnı tözep çığaruçı da, köndälek matbuğatta alar turında mäqalälär bastıruçı da şuşı ğalimä bula.
Tora-bara Färidä kürenekle cämäğat’ êşleklese, säyäsätçe, Bötendönya tatar ligasınıñ maqtawlı başlığı Ğali Aqış belän tanışa, anıñ qaläme aşa dönya kürgän yazmaların alıp qayta. Berazdan alar da, ”Ğali Aqış: millätkä bağışlanğan ğomer” digän cıyıntıq bulıp uquçığa kilep ireşä.
Fotosürättä: Färidä Ğaffarova Änkarada Qazan tatar cämğiyäte (cämğıyäte) binasında Ali Aqış belän oçraşu waqıtında (26.11.2005)
Millät azatlığı öçen yanıp-köyep yäşägän tarixçı-ğalimä Färidä Ğaffarova, layıqlı yalğa çığarğa ike ay waqıt qalğanda yaqtı dönya belän sawbullaşa. Ğalimä balalıq yılları ütkän Kukmara rayonı Qamışlı awılında cirlänä.
“Qamışlı awılında Färidä Ğaffarova xörmätenä “Färidä çişmäse” açıla. Ul moñlı çelteräwe belän Rusiyädä isemnären dä iskä alırğa yaramağan Maqsudilarnı ilgä qaytarğan Färidä Ğaffarovanı xäterlätä,”- dip yaza "Mädäni comğa" gazetı.
Tarixçı-ğalimädän bik zur arxiv qala. Alarnı nişlätergä? Bu soraw Färidä Ğaffarovanıñ ire Äxät, qızları Läylä belän Sömbelne ber genä borçımağandır. Uylanıp-kiñäşep yörgäç, alar arxivnı Tatarstan Milli kitapxanäseneñ Qul’yazmalar häm siräk kitaplar bülegenä tapşıru turındağı qararğa kilä. Arxiv kitapxanädä Ravil Ütäbäy-Kärimi, Ädxäm Tenişev, Äbrar Kärimullin kebek ğalimnärebez tuplanmaları yänäşäsendä ‘’Färidä Ğaffarova kollekŝiyäse” dip saqlanaçaq häm tarixçı ğalimäneñ isemen mäñgeläşterüdä ber adım bulaçaq.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) adiplar.belem.ru>farida-g
2) ”Maqsudilarnı Qaytarğan Färidä”-Mädäni comğa. 02.06.2017.
Madanizhomga.ru>news>shäheslärebez
