Törek häm tatar xalqında urtaq ğailä-könküreş yolaları (йолалары)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 27
Төрeк һәм тaтaр xaлкындa уртaк гaилә-көнкүрeш йолалары
Törek häm tatar xalqında urtaq ğailä-könküreş yolaları turında qısqaça küzätü
Ğailä-könküreş yolaları buınnan-buınğa küçep yäşäwen däwam itärgä tiyeş. Bu yolalarnı aldağı buınnarğa da öyrätep, älege çılbırnıñ özelmäwenä ireşü ähämiyätle.
Xalıqnı-xalıq itkän närsä - anıñ üzençälekle tradiŝion mädäniyäte. Älege üzençälek yuğala ikän, êtnos bularaq xalıq ta yuqqa çığa. Ğasırlar töpkelennän bezgä qadär kilep citkän yola, qoref-qadätlärne, yola fol’klorın waqlap öyränü, qaytaru möhim.
Ğailä-könküreş yola icatı törek xalqınıñ da, tatar milläteneñ dä ğailädä yäşäyeşenä, köndälek tormışına bäyläneşle törle-ğadätlärne, yolalarnı häm şuña bäyle temalarnı üz êçenä ala. Bolarğa bäbäy tuyı, balağa isem quşu, balanı sönnätkä utırtu, öyläneşü (niqah) tuyı, cenaza uzdıru (keşene soñğı yulğaozatu), ülgänne iskäalu yolaları häm şularğa qarağan başlıqlar kerä. Alarnıñ törle üzençälekläre turında materiallar baytaq tuplanğan, bik küp fänni xezmätlär yazılğan. Bu säxifädä ğailä-könküreş yolalarınıñ tatar-törek millätendä saqlanışı, ütäleşe xaqında süz bara.
Ğailä yolaları arasında iñ qatlawlısı - tuy yolaları. Tuy yolaları digändä, bez ber tuy mäclesen genä tügel, ä bersen-berse almaştırıp kilä torğan tulayım ber qatlawlı barışnı küz aldında totabız. Şulay da, tormışta kürengänçä, xalıq yolaları bik yäşäwçän, alarnı barı öyränep, yañartıp qına cibäräse.
Tuy - tatar häm törek xalqı öçen, ğomumän törki xalıqlar öçen dä urtaq süz. Asıl mäğ’näse belän ul mul sıynı, küñel açunı añlata. ”Tuy-cıyın, sıy wä niğ’mät, uyın”- digän mäqal’ şunı täğayenli. Niqah tuyı törek xalqı öçen dä, tatar milläte öçen dä zur şäxsi häm ictimağıy ähämiyätkä iyä waqıyğa. Şuña anıñ êçtälege dä, forması da bik qatlawlı häm üzençälekle. Tulayım alğanda tuy ul - bik matur da, küñelle dä, sağışlı da muzıqal’-drammatik tamaşa. Törek-tatar xalqı öyläneşü, ğailä qoruğa bik tä cawaplı qarağan, şunlıqtan alarnıñ il qarşında, cämğıyät’ qarşında ütälergä tiyeşle ğadät häm normaları, yolaları qalıplaşqan. Yaña ğailä qoruğa bäyle yolalar törek häm tatar xalqında da berniçä êtaptan torğan: yawçılar kilü, kız soraw, imam nikahı, tuy uzdıru, kilen töşerü, tuydan soñ tatarlarda kilen toqmaçı aşı, tuy artı ritualları. Tuy yolalarınıñ här êtabında qara-qarşı söyläşü, cırlaşu, ütken, ziräk süzlär uynatu bu yolalarnıñ bizäge bulıp toralar, anıñ ayırılmas ber öleşen täşkil itälär.
Bala tuu belän bäyle yolalar: Bu yola ğailädä yaña keşe barlıqqa kilü şatlığınnan, anı ğailägä qabul itü sıman ütkärelgän. Êlekke zamannarda balanı kendek äbiläre qabul itkän. Kendek äbi balanıñ kendegen kisep qoyındırğan häm çista biläwgä bilägän. Balanıñ awızın bal-may belän maylağan-awızlandırğan, izge teläklär telägän: ”İpi-tozlı, tämle telle, äti-änile, tigez qanatlı bul”.
Berençe könnärdän ük öygä balanı qotlap iñ yaqınnarı ğına kilä, çönki 40 kön tulğançı balanı çit keşelär küzenä kürsätergä yaramıy diyelä. Balanı isemsez totmıylar. Balağa isem quşu Päyğambärebezneñ sönnätlärennänder. Ata-ananıñ balasına qarata bulğan berençe wazıyfası şuşı dini tantana belän başlanır. İsem quşu mäclesenä – imam (mulla) häm yaqın tuğannar çaqırıla.
Mendärgä salıp, balanı isem quşuçı yanına alıp kilälär, isem quşuçı azan doğası uqıy,balanıñ başta uñ yaq qolağına ätiseneñ isemen quşıp 3 märtäbä isemen äytä, qamät töşerä. Annan sul yaq qolağına da isemen äytä, doğa qılına. Balanı alğaç, östäl artına utırıp Qor’än uqıla, doğa qılına, izge teläklär telänä. İsem quşu mäclese aş belän tämamlana.
İr balanı sönnätkä utırtu yolası: Ata-ananıñ balasına qarata bulğan wazıyfalarınnan berse dä - waqıtı citkäç, ir balanı sönnätkä utırtu. İkençese - waqıtı citkäç öyländerü. Balalarnı sönnätkä utırtu - İbrahim Päyğambärneñ häm bezneñ Päyğambärebezneñ sönnätlärennänder. İr balanı sönnätkä utırtunı Päyğambärebez yuqqa ğına farız qılmağan. Bu mäs’älä tabiblar tarafınnan da öyränelgän. Monıñ keşe sälamätlege öçen dä faydalı ikänlege raslanğan. İslam mämläkätlärendä, bigräk tä törek xalqında sönnätkä utırtu - sönnät tuyı belän uzdırılır. Bu tuyda, aşap-êçkännän soñ, sönnätlängän balağa büläklär tapşırılır, xäyer-doğa qılınır. Mondıy şatlıq mäcleslärendä yaqınnarın çaqırıp qunaq itü Päyğambärebezneñ sönnätlärennänder.
Keşene soñğı yulğa ozatu, ülgänne iskä alu yolaları: Ğailä-könküreş yolaları arasında keşene soñğı yulğa ozatu, ülgänne iskä alu yolaları törek häm tatar xalqı arasında ayırım urın bili. Monda bigräk dini tradiŝiyälär nıq saqlanqan. İñ berençe şunı äytep ütärgä kiräkter. Adäm balası äle üze isän waqıtta uq “ülemne küp iskä alu sönnät” ikänlege, ülemnän qurıqmıyça, aña härkem aldan äzerlänergä tiyeşlege iskärtelä xädistä. Ülem härber keşe öçen Allahtan büläkter.
Ülem turındağı xäbär tiz tarala. Tuğan-tumaça, dus-iş, kürşe-küläm xuşlaşırğa, mäyetneñ tuğannarınıñ qayğısın urtaqlaşırğa, xäl qadärençä bulışırğa kilä. Mäyetne ülgän könendä yäki irtägese könne cirlilär. Mäyetne yalğızın qaldırmıylar, anıñ yanında iman kälimäsen äytälär. ”Yasin“ uqıylar. Ul arada mäyetne äzerlilär - yuıp käfenlilär. Käfenne aq bäz materialdan mäyet yanında cöysez itep tegälär .Mäyetne öydän alıp çıqqanda tählil äytelä, Qor’än uqıla. Cenaza yolaların belü adäm balasına fani dönyada waqıtta uq axirät könnären uylarğa, aña äzerlänergä, ülemne qurıqmıyça qarşılarğa mömkinlek birä.
Keşe mäñgelek dönyağa küçkännän soñ “öçese”, ”cidese”, ”qırığı” yola – mäwlid (tatarlarda “aş”) bularaq Qor’än uqılaraq ütkärelä.
Kürgänebezçä, häm tatar häm törek xalqınıñ yola folk’lorı xalqıbıznıñ ütkänen, anıñ êtnik tarixın, yäşäw qanunnarın öyränü öçen cirlek rolen üti. Bügen milli añnıñ nıq üsüe şartlarında tradiŝion yola häm ğoref-ğadätlärne canlandıru häm kiläçäk buınğa şul zur xäzinäne tükmi-çäçmi tapşıru da möhim mäs’älälärneñ berse.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)İsxaqov D.M.,Êtnografiya tatarskogo naroda.Kazan’,-2004
2)Tatar xalıq icatı.Yola häm uyın cırları.Qazan,-1980
3)Räüfä Urazman.Tatar xalqınıñ yolaları häm bäyrämnäre.-Qazan,1992
4)Bayazitova F.C.,Ğomerneñ öç tuyı.-Qazan,1992
5)Däülätşin Ğ.,Törki-tatar ruxi mädäniyatı tarixı.-Qazan,1999
6)A.Kaya.İslamiyät.-Anqara,1996
