Belem strategiyaläre

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Milli mӓğarif ministrı Ziya Sӓlçuk wazifasına başlağanda yaňa belem birü strategiyase zarurlığın hӓm qısqa waqıtta ӓzerlӓnӓçӓgen açıqlawı küp keşedӓ bulğanı kebek mine dӓ dulqınlandırdı. Akademiya, byurokratiya hӓm sӓyӓsӓt belӓn bӓyle qıyınlıqlarıbıznıň ber öleşeneň strategiya yuqlığınnan çığuı belenӓ. Şunıň öçen dӓwlӓt yӓisӓ şӓxsi oyışmalarda êşne strategiya êzlӓnüe belӓn başlatu bik döres başlangıç bulıp tora. Küptӓn tügel milli mӓğarifneň yaňa strategiyağa ixtıyacı buluı ap-açıq ide. İkençe yaqtan problemalarıbıznıň zur öleşe dӓ yalğış strategiyağa bӓyle. Belemgӓ qarağan strategiya êzlӓnüe zaruri hӓm anıň yalğış bulmawı öçen barıbız bergӓ tırışlıq quyarğa tiyeşbez.

1) Nindi keşe profilen maqsat itüen belüçe strategiya: belem strategiyase iň êlek keşene hӓm xalqın tağın da yaxşı kilӓçӓkkӓ iltüe öçen nindi keşe profilendӓ buluıbıznı bilgelӓrgӓ tiyeş. Bügenge köndӓ ixtıyac bulğan keşe profile milli hӓm ruxıy qimmӓtlӓre oxşağan, global’ qimmӓtlӓre bulğan, plyuralist, küp yaqtan qamillӓşkӓn keşe.

2) Töp nigezlӓre bulğan strategiya: keşe profilennӓn soň belem strategiyaseneň bu profil’ öçen bilgele fӓlsӓfӓne yӓisӓ töp nigezlӓrne bilgelӓwe kötelӓ. Aldağı tapşıru tezmӓbezdӓ “Belemneň global’ nigezlӓre” isemle mӓqalӓmdӓ bu nigezlӓrne 7 başça bularaq ӓytep uzğan idek: ğadellek yaqlı belem, keşene uňay küzlektӓn qarawğa êtӓrüçe belem, ğomüm ӓxlaq qağidӓlӓren öyrӓtüçe belem, êşlӓrgӓ öyrӓtüçe belem, hӓrkemgӓ ber ük tügel, keşelӓrneň potenŝiallarına kürӓ törlӓnderelgӓn, plyuralist belem, tormışqa bӓyle belem, uylaw yaqlı, tikşerüçe belem.

3) İxtıyacın analizlaw hӓm törle yaqlap qamillӓşü : Keşe profile hӓm töp nigezlӓrdӓn soň bügenge şartlarğa yaraqlı ixtıyac analizı yasala. İxtıyacnı analizlaw şӓxsi tarmaq belӓn, ildӓge törle oyışmalar, ictimaği oyışma, akademiya belӓn Törkiyӓneň, töbӓgebezneň hӓm dönyanıň kilӓçӓge uylanıp, ӓzerlӓnergӓ tiyeş. Ul analizğa qarap belem birü barışında töp ölkӓlӓr hӓm üzençӓleklӓrne bilgelӓw zarur. Törkiyӓneň xezmӓt küp bulğan il buluı, şunıň öçen hönӓri liŝeylarğa östenlek birü zarur, barlıq bu sistemanıň bu ixtıyacğa qarap qabat küzdӓn kiçerelüe kirӓk. İxtıyacnı analizlaw ber tapqırğa maxsus tügel, anı dӓwamlı küzdӓn kiçerü, qarap çığu zarur.

4) Başqaruçı, koordinaŝiyalӓwçe, tikşerüçe hӓm yünӓleş birüçe dӓwlӓt :

Maqsattağı keşe profile hӓm nigezlӓr bilgelӓngӓnnӓn soň iň möhim nӓrsӓ: belemne bötenlӓy dӓwlӓtme birӓçӓk yuğisӓ dӓwlӓt yünӓleş birüçe, tikşerüçe, koordinaŝiyalӓwçe rolne üz östenӓ alacaqmı.

Bügenge köndӓ keşelӓr balalarınıň kilӓçӓklӓre belӓn bӓyle bularaq kübrӓk rolne üz öslӓrenӓ alırğa teli. Salqın suğış waqıtında dӓwlӓt watandaş saylawların hӓm ixtıyacların uylamıyça üze bilgelӓgӓn dӓreslekne cӓmğiyӓtkӓ tӓqdim itkӓn çor uzdı. Ğailӓlӓr balalarınıň üz dinnӓre, tellӓre, mӓdӓniyӓtlӓrenӓ sizger bulğan belem aluları öçen tırışa. Globallӓşü barışları belӓn bazar ixtıyac toyğan üzençӓlektӓge keşe profile dӓ salqın suğış çorındağı belem birü sistemasınnan bik ayırmalı. Belem birü sistemaları ğailӓlӓrneň bu plyuralist saylawlarına hӓm bazar êzlӓgӓn bik ayırmalı ixtıyaclarğa cawap birӓ alaçaq üzençӓlektӓ bulırğa tiyeş.

Şul rӓweşle belem strategiyasen ӓzerlӓw şul uq waqıtta bӓysezlek, keşe xoquqların yaqlaw, bazar ixtıyacları mӓs’ӓlӓse bulıp tora. Şul uq waqıtta köndӓşlek könnӓn-kön köçӓygӓn global’ şartlarda talӓplӓre yış rӓweştӓ üzgӓrüçe bazarnıň ixtıyaclarına sizger bulırğa tiyeş. Xӓzerge belemdӓ cӓmğiyӓt’ hӓm şӓxsi tarmaqnıň urının arttıru trendın tizlӓtergӓ kirӓk. Bu model’ sӓlamӓtlek saqlaw tarmağında uňışlı rӓweştӓ başqarıla. Cӓmğiyӓt’ hӓm şӓxsi tarmaqnıň xataların xaqlı rӓweştӓ ӓytep uzarğa bula. Lӓkin bezneň ŝivilizaŝiyabez waqıf ŝivilizaŝiyase. Kibep kilsӓ dӓ, anı saqlap qalırğa tiyeş bez.

Ikençe yaqtan Törkiyӓ kebek yӓş’ keşelӓr küp bulğan, lӓkin xalıq sanınıň artuı kimegӓn illӓrdӓ yaňa mӓktӓp, uqıtuçı, bina kebek belemgӓ qarağan ixtıyaclar hӓm çığımnarnıň barı tik dӓwlӓt tarafınnan qanӓğatlӓnderelüe üzqimmӓt cӓhatennӓn dӓwamlı kebek kürenmi. Tudıru külӓmendӓge tübӓnӓyü arqasında tözelgӓn mӓktӓplӓr hӓm sıynıflar soňınnan kirӓk bulmayaçaq, uquçı sanı kimiyӓçӓk.

5) Uquçılarğa sälätlärenä kürä yünäleş birüçe strategiya: Belem birü sistemasınıň töp problemalarınnan berse – yünäleş birmägäne öçen yäşlärne universitet işeklärenä qadär iltüe. Belem birü strategiyabez uquçılarğa başlangıç mäktäptän alıp sälätlärgä kürä yünäleş birüçe sistemağa tayanırğa tiyeş.

6) Xalıqara köndäşlek bulğan strategiya: Törkiyä könnän-kön çit il uquçılar üzägenä äylänä. Ilbaşıbız Törkiyädä 143 meň çit il uquçınıň buluın açıqladı. Global’ köndäşlektä maqsatıbız bu sannı arttıru.

7) Üzäk tügel, ä cirle ixtıyaclarğa sizger strategiya: strategiya cirle ixtıyaclarğa kürä, törle şähärlärdä, törle mäktäplärgä forsat täqdim itärga, mäktäplärneň şähär ixtıyaclarına kürä törle waqıtlarda açılıp, yabıluına mömkinlek birergä tiyeş.

Tapşıruıbıznı Djêk Manıň süzläre belän tögällik: “Belem birü zur mäs’älä. Uqıtu räweşebezne üzgärtmäsäk, qıyınlıq tua ala. Çönki uqıtu räweşebez 200 yıl êlekkege. Balalarıbız mexanika belän yarışırğa tiyeş tügel. Çönki alar tağın da aqıllı. Qimmätlär, ışanu, bäysez fiker yörtü, törkemdä êşläw, başqaların xörmät itü. Bolarnıň barısı da keşegä xas. Mäğlümat sezgä bolarnı citkerä almıy. Keşelärneň ber-bersennän ayırmalı buluların aňlawları öçen sänğatne öyrätergä kiräk. Öyrätkän äyberlärebez mexanikadan ayırmalı bulsın.”

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı