Säğadät İsxaqi Çağatay (Сәгадәт Исхакый-Чагатай)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 10
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 10
Färit Xäkimcanov häm Aysu Ata mäğ’lümatlärenä nigezlänep, Törkiyä däwläteneñ fän üseşendä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalimä Säğadät İsxaqi (İsxaqıy) Çağatay turında qısqaça küzätü
Ataqlı tatar ädibe, kürenekle säyäsätçe häm jurnalist Ğayaz İsxaqineñ (İsxaqıynıñ) qızı Säğadät İsxaqıy 1906nçı yılda ul waqıttağı Qazan gubernası Çistay öyäzeneñ Yäwşirmä awılında dönyağa kilä. Başlanğıç belemne tuğan awılında äbise Qamäriyä abıstay belän babası Ğiläcetdin (Ğıyläcetdin) xäzrättän ala. Bu yıllarda Säğadätneñ atası Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) “Sośial’-inqilabçılar (inqıylabçılar)” partiyäseneñ tatar bülege bulıp sanaluçı “Tañçılar” partiyäseneñ citäkçese sıyfatında patşa rejimına qarşı köräş alıp bara. Tatar xalqınıñ igençe, êşçe häm intelligenŝiya qatlawlarınıñ mänfäğatʹlären qaläme häm süze belän yaqlap çıqqanlıqtan ul patşa Rusiyäseneñ yäşeren poliŝiyäse “Oxranka”nıñ diqʹqaten üzenä cälep itä. 1906nçı yılda qulğa alınıp törmägä utırtılğan Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) şulay itep yaña tuğan qızınnan ayırım yäşärgä mäcbür bula.
1916nçı yılda Säğadät xanım urıs aqsöyäkläre mäktäbe bulıp sanalğan Smolʹnıy institutına kerä. Läkin anda ber genä yıl uqıp qala, çönki 1917nçe yılda başlanğan inqilab (inqıylab) näticäsendä mäktäptä uqular özelä, ul tuğan awılı Yäwşirmägä kire qaytırğa mäcbür bula.
1919nçı yılda Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) Franŝiyägä barıp çığa häm dustı-köräştäşe Sadri Maqsudi wä Fuat Tuqtar belän bergä Parijdağı Solıx konferenŝiyäsendä törek-tatar xalqınıñ möxtäriyät xoquqların yaqlap çığa. Bu waqıtlarda Säğadät xanım babası häm äbkäse belän bergä 1920-1921nçe yıllarda İdel buyında xökem sörgän dähşätle açlıqnı çirlämiçä-ülmiçä ütkärep cibärä, yäşäp qala. 1921nçe yılnıñ azağında ul ätiseneñ çaqıruı belän Petrograd şähärenä kitä häm Finlyandiya tatarlarınıñ bulışlığında çikne ütä.
Säğadät İsxaqi (İsxaqıy) suğış häm inqilab (inqıylab) näticäsendä bülenep qalğan uquın nemeś-alman gimnaziyäsendä däwam itä, anı uñışlı tämamlıy. 1928 yılda Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) Berlindä “İdel-Ural” milli komitetınıñ matbuğat organı “Milli yul” isemle aylıq jurnal çığara başlıy. Säğadät xanım ätisenä jurnal çığaruda yärdäm itü belän berrättän Berlin universitetınıñ Tyurkologiya bülegen uñışlı tämamlıy häm tatar tele temasına bağışlanğan dissertaśiya yaqlıy. 1932nçe yılda iq’tisad häm sośiologiya fännäre doktorı Tahir Şakir (Çağatay) belän tormışın berläşterä. Ul 1939nçı yılnıñ azağına qadär özleksez räweştä “Milli yul” jurnalına mäqalälär yaza, fän ölkäsendä dä êşlären däwam itterä.
Bilgele bulğança, 1939nçı yılnıñ 23nçe avgustında Gitler belän Stalin arasında ber-bereñä höcüm itmäw Paktı (kileşüe) tözelä. Sigez könnän soñ isä ikençe Bötendönya suğışı başlanıp kitä. Polyak xökümäteneñ ximäyäsendä çığa torğan “Milli yul” jurnalına yäşäw mömkinlege qalmıy. Şunlıqtan Säğadät xanım tormış yuldaşı Tahir Çağatay belän bergä 1940nçı yılnıñ başında Törkiyägä kitä häm Änkara şähärenä barıp urnaşa.
Säğadät xanım başta urta mäktäplärneñ bersendä törek tele häm ädäbiyatı däreslären birä. 1942nçe yıldan isä Änkara universitetınıñ tel, tarix häm geografiya fakulʹtetında törki tellär belän bäyle lekśiyälär uqıy. Bu wazifanı ul özleksez räweştä qırıq yıl buyı başqarıp kilä. 1950nçe yılda professor däräcäsen ala, ike ğilmi (ğıylʹmi) xezmät äzerli. Alar universitet näşriyatında basılıp çığa. Sägadät xanım urısça, nemeŝça-almança, inglizçä, franŝuzçä, garäpçä, farsıça yaxşı uqıy häm söyläşä. Tatarlar öçen dä Säğadät xanım 1988nçe yılda “Ayaz-Tahir Törkistan İdel-Ural” isemle waqıf tözi.
Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) 1954nçe yılda wafat bula. Säğadät xanım ätisen bik xörmätläp kümä. 1978nçe yılda Ğayaz İsxaqineñ (İsxaqıynıñ) tuuına 100 yıl tulu mönäsäbäte belän Änkarada ber kitap äzerlänä. Säğadät Çağatay, Tahir Çağatay, Ali Aqış häm Xasan Ağay redkollegiyäse belän 1979nçı yılda dönya kürä bu kitap. 26 keşeneñ mäqaläsen êçenä alğan älege kitapnı tatar-başqort xalqınıñ yaqın tarixı dip tä atap bula. Bu kitap zur dan qazanğan, çönki anda xalqıbıznıñ yäşerelep kilgän milli çığanaqları çağıldırılğan.
Säğadät xanım universitetta êşläw häm kitaplar yazu belän genä çiklänmiçä, xalıqara tyurkologiya konferenŝiyälärendä ğilmi (giylʹmi) çığışlar, notıqlar yasawdan tış törle jurnallarga mäqalälär yaza. Misal öçen, anıñ iñ soñğı mäqaläse Ali Aqışnıñ “İdel-Uralda xörriyät köräşe” isemle kitabına yazılğan reśenziyäse bula.
Cıyıp qına äytkändä, Säğadät Çağatay, atası Ğayaz İsxaqi (İsxaqıy) yulınnan taypılmıyça, milli däğʹwägä xezmät itüen soñğı sulışına qadär tuqtatmağan.
1989nçı yılnıñ 24nçe iyülendä 84 yäşendä wafat bulğan Säğadät xanım härxäldä ğalimä häm millätçe-idealist bularaq Törkiyäneñ tel beleme tarmağında, tatar-başqort xalqınıñ milli azatlıq köräşe ölkäsendä tirän êz qaldırıp, mäñgelek dönyağa küçä.
Kädriyä Mäyvacı
Säğadät İsxaqi Çağatay (latin) / Kiril variantı (Сәгадәт Исхакый-Чагатай) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) Färid Xäkimcanov.”Azat xatın” N1,1990.Oçraşu xatiräse.
2) intertat.ru. Säğadät İsxakıy Çağatay.
3) Aysu ATA.Prof.Dr.Saadet ÇAĞATAY:”Kutlu adiyle makalelerim.S.Ç.”.Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakultesi Türkoloji Dergisi.17,2(2010) 37-50.
