Äqdäs Niğmät Qurat (Әкъдәс Нигъмәт Курат)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 09
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 09
Läysän Şahin, Fazıl Şäräfetdinov, Ruşaniya Altay mäğlümatlärenä nigezlänep Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Äqdäs Niğmät Qurat (Әкъдәс Нигъмәт Курат) turında qısqaça küzätü
Êlek-êlektän yazmış cilläre tatar xalqın tuzğıtıp kilgän, waqıt-waqıt tatar keşelären şaqtıy yıraqlarğa uq iltep taşlağan. Tarixi watannan çığıp kitep, çit-yat cirlärgä bäxet êzlärgä alarnı törle maqsatlar häm zurlıqlar êtärgän, anda töplänep yäşäp qalularına da şulay uq törle xällär säbäpçe bulğan.
Şunısı möhim, hicrät xikäyäläreneñ härberse üzençä ğibrätle (gıybrätle). Alarda tatar xalqınıñ tırışlıq, uñğanlıq, êş söyüçänlek, yaxşı mäğʹnädä ücätlek sıyfatları açıq çağıla. Çit cirlärdä bäxet êzläwneñ här oçrağı awır xällärgä taru, cäfa çigülärgä bäyle bulğan. Läkin şul uq waqıtta hicrättäge tatarlarnıñ tarixı - oçrağan qıyınlıqlarnı beräm-beräm ciñep baru, yaña urında ternäklänep, ayaqqa basıp kitü, xätta şul töbäktäge cirle xalıqnıñ täqʹdiren häm xörmäten qazanıp, çit cämğıyätʹtä layıqlı urın yawlap alunıñ tarixı ul.
Bügenge yazmanıñ qaharmanı - tuğan tufrağınnan yäşli çığıp kitep, yalğız başı törle macaralar kiçergännän soñ, Törkiyägä barıp töplängän, törek cirendä barı tik üz aqıl köçenä häm sälätenä genä tayanıp, cämğiyättä (cämğıyätʹtä) yuğarı däräcä yawlawğa ireşkän, Törkiyäneñ sanawlı zur ğalimnärennän berse bulıp kitkän tarixçı, professor Äqdäs Niğmät (Äqʹdäs Niğʹmät) Qurat.
Tarixçı, fälsäfä doktorı, professor Äqdäs Niğmät Qurat (Niğʹmätov Äqʹdäs Tahir ulı) 1903 nçe yılnı Rusiyäneñ Ufa gubernası Minzälä öyäzendä dönyağa kilä. Başlanğıç mäktäpne tamamlağaç, Äqdäs belän Äsğatʹne ätiläre Bögelmädäge urıs urta mäktäbenä iltä. Ziräk Äqdäs däreslärdä urıs balaları belän tigez bara.
Anıñ biografiyäse - ğomere buyı belemgä omtılıp yäşägän, belem ölkäsendä gel alğa häm yuğarığa taba barunı üzenä maqsat itep quyğan, ğomumän, här qılğan ğamälendä qamillekkä ireşergä tırışqan, tuqtawsız ictihat itkän tınğısız, iskitkeç êşçän zatnıñ tormış yulı ul.
1922nçe yılnıñ 7nçe avgustında ata-ana fatixasın alıp, Äqdäs Germaniyağa uqırğa baru niyäte belän, Bärkätädän çığıp kitä. Tuğan awılın, äti-änisen, tuğannarın soñğı tapqır kürüe bula yäş’ egetneñ.
1922nçe yılnıñ avgustınnan ber tiyensez, dokumentsız, yulqa ös-baş belän genä çığıp kitkän Äqdäs öçen öç yılğa suzılğan bik awır çor başlana. Germaniyağa barırğa berniçek tä cay tabılmağaç, Varşavadağı törek ilçelegenä möräcäğatʹ itä häm Törkiyägä cibärülären sorıy. Töreklär tatar yegeten kire qaqmıylar, pasport yasap birälär. Nihayatʹ, Äqdäs 1924nçe yılnıñ noyabrendä Qara diñgez yulı belän İstanbulğa kilä. Yosıf Aqçura, Sadri Maqsudi kebek şäxeslär belän küreşep, tanışıp kitä.
Äqdäs törek telen öyränä, İstanbul universitetı kitapxanäsenä barıp, kitaplar uqıy. Axırdan, ärsezlänep, İstanbul universitetında äle yaña ğına oyıştırılğan Tyurkologiya institutınıñ mödire professor Fuat Köprüledän êş sorıy. “Min urıs, polyak tellären, äzräk alman telen beläm, sezneñ kitapxanäne tärtipkä salırmın.’’- di. Tel beläm digäç, Köprüle qızıqsınıp, yegetne êşkä alırğa riza bula. Şul könnän (yäğni 1925nçe yılnıñ 25nçe avgust könennän)başlap Äqdäs İstanbul universitetınıñ Tyurkologiya institutında assistent bulıp êşläp kitä, şul uq waqıtta Tarix bülegenä uquçı bulıp ta yazıla. 1929-1933nçe yıllarda, küptänge xıyalın tormışqa aşırıp, Germaniyada belemen kütärä. 1933nçe yılda Vizantiya tarixına qağılışlı temağa bağışlanğan diccertaŝiyäsen tämamlap, tarix fäne doktorı däräcäsen ala.
1933nçe yılda ul qabat Törkiyägä qayta. İstanbul universitetında urta ğasırlar çorına qağılışlı lekśiya uqıy başlıy. Şul waqıtta Äqdäs öçen fän tormışı başlanıp kitä. Ul bik birelep, tırışıp êşli, bu yulda gel alğa bara, yuğarıraq kütärelä.
1934nçe yılda Törkiyädä zamança familiyälär alu turında qanun çıqqaç, Äqdäs üzenä “qurmaq” (qoru, tözü, yasaw) fiğilennän (fiğılennän) yasalğan ‘’Qurat’’ familiyäsen saylıy. Yaña familiyäse dä anıñ tırışlığın, aktivlığın assızıqlap tora.
Germaniyada fännär doktorı däräcäse alğan, Şveśiyädä lekśiyälär uqığan, Awrupa arxivlarında êşlägän ğalimne Törkiyäneñ Dänizli digän şähärenä urta mäktäpkä tarix uqıtuçısı itep cibärälär. Älbättä, Äqdäs monda da tik yatmıy, yaña xezmätlär yaza. 1939nçı yılnı Äqdäsne Änkarağa küçerälär. Ul monda ber liśeyda tarix uqıtuçısı bulıp êşli. 1940nçı yılda, nihayatʹ, ul imtixannı tapşıra häm Tel, tarix häm fän fakulʹtetında tarix dośentı däräcäsendä êşli başlıy. 1944nçe yılda aña urıs tele häm ädäbiyatı professorı iseme birelä. Barı tik 1946nçı yılda ğına Äqdäs Qurat üz belgeçlegennän professorlıq däräcäsen aluğa ireşä. Urıs, polyak, alman, törek tellärennän tış ingliz, şved, franśuz tellären dä qamil belä. Tarix fäne ölkäsendä küp törle temalarnı tikşerä, cämğısı 19 kitap, 70 tän artıq mäqalä yaza.
1953-1955nçe yıllarda Änqara universitetı Tel, tarix häm geografiya fakulʹtetında dekan bulıp tora. Dekantlıq wazifasın başqarğanda, uqu yortında tarix temalı 50dän artıq kollokvium oyıştıra. Bu kollokviumnar böten Änqarada dan tota, alarnı tıñlarga küp keşe kilä, ğalimnär häm xalıqtan tış çığışların tanılğan säyäsätçelär dä tıñlıy. Şulay itep, Äqdäs Niğmät Qurat Törkiyädä zur ğalim bulıp tanıla. 1970nçe yılda Awstraliyada uzaçaq Orientalistlar kongressına çaqıru alğaç, Törkiyä xökümäte Äqdäs ağağa zur wazifa yökli. Awstraliyägä baru uñayınnan Äqdäs ağadan törle illärdä Törkiyäne tanıta torğan konferenśiyälär uzdıruın ütenälär. Ul bu wazifanı ütär öçen, bik küp illärdä bulıp, här tuqtalışta konferenśiyä yäki seminarlar oyıştırıp, dönya tiräli äylänep qayta.
Bäxetsezlekkä qarşı, bu fänni säyäxättän soñ berniçä ay ğına ütkäç, 68 yäşen tutırğan Äqdäs ağanıñ ğomere özelä. Änqaradan İstanbulğa barğanda, ğalim utırğan avtobus qazağa duçar bula. Şul qazada Äqdäs ağa bik qatı yaralana häm 8nçe sentyabrʹdä wafat bula. 10nçı sentyabrʹdä İstanbul şähäreneñ Kadıköy Ğosmanağa mäçetendä cenaza uqılıp, Äränköy ziratına cirlänä.
Kädriyä Mäyvacı
Äqdäs Niğmät Qurat (latin) / Kiril variantı (Әкъдәс Нигъмәт Курат) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) tatar-inform.tatar>news>2014/10/07.Tanılğan törek-tatar tarixçısı Äq’däs Niğ’mät Quratnıñ rus telenä tärcemä itelgän täwge xezmäte watanı Tatarstanda prezentaŝiyälände.07/10/2014.
2) fajdalı.narod.ru>kurat
Ädiplär:Äq’däs Niğ’mät Qurat.(İstanbul,25 aprel’2013.,”Tatar-inform”, Ruşaniya Altay).
3) Läysän Şahin.Möhacirlektä tatar ğalimnäre:Äq’däs Qurat.
4) Şäräfetdinov F.,Hicrättäge böek millättäşebez//Ğasırlar awazı-Êxo vekov.2002.N.3-4.
