Qatilneñ (qatıyl’neñ) barmaq êze

Amerika Quşma Ştatlarının êlekke İlbaşı Barak Obama wazıyfasınıñ betüenä berniçä ay qalğan çaqta Awrupanıñ tön’yağında häm Balkan töbägeneñ könbatışında bik qızıqlı säyäsi häm xärbi krizislar barlıqqa kilde.

Ber mizgeldä urıslarnıñ xärbi yäki xärbi küzätü oçqıçlarınıñ NATO äğzase Tön’yaq Awrupa illäreneñ hawa kiñlegen bozuı turında xäbärlär päydä buldı. Bu xäbärlärdän soñ Amerika Quşma Ştatları häm NATO kisken diplomatik yullamalar yasadı. Qısqa waqıttan soñ Amerika Quşma Ştatları Awrupağa qoral cibärüen quzğattı.

Bu mäs’älä bäxäsläşkän çaqta Rusiyä oçqıçları bu yulı Könçığış Awrupada häm Balkanda urnaşqan NATO häm Awrupa Berlege äğzase illärneñ hawa kiñlegen bozuı xäbärlären tarattı xalıqara agentlıqlar. Läkin qayber agentlıqlarnıñ moñarçı da mondıy manipulyatśiyäle xäbärlär taratuı arqasında bu xäbärlär şiklänelep qarşılandı. Fäqät ber ük waqıtta dönyanıñ iñ ışanıçlı xäbär agentlıqlarınıñ başında torğan Törkiyäneñ räsmi xäbär agentlığı bulğan “Anadolu” agentlığı da şuşındıy uq xäbärlärne tağın da täfsille räweştä äbünäçelärenä citkerde.

“Anadolu” agentlığınıñ şuşı xäbärennän soñ Balkan töbägeneñ yañadan qorallarnıñ saqlağıçına äylänäçäge turında suğış häm xalıqara mönäsäbätlär mäs’äläsendä êşläwçe jurnalistlar häm cämäğätçelekkä açıq media organnarında häm êlektron törkemnärneñ fiker alışularında citdi bäxäslär ütkärdek. Häm şuşı bäxäslärneñ näticäsendä Balkannıñ häm Könçığış Awrupanıñ yañadan qorallarnıñ saqlağıçına äwereläçäge fikere päydä buldı.

Barıbıznıñ yaqınça 25 yıllıq suğış häm xalıqara mönäsäbätlär xäbärçelege täcribäse bulğan bez jurnalistlarnı, qızğanıç, xaqlı qıldı. Amerika Quşma Ştatları Könçığış Awrupağa meñnärçä tonna qoral, xärbi kiräk-yaraqlar häm xärbi texnika cıydı.

Şuşı qoral cıyudan soñ şunda uq Rusiyä oçqıçlarınıñ häm Franśiya häm dä Britan berläşkän patşalığınıñ hawa kiñlegen bozuı xäbärläre taraldı.

Angliya bik kisken reakśiyä kürsätte. Häm şunda uq diñgez häm hawa köçlärenä “totqarlawçı çaralar” boyırığın birde. Aylar buyı Angliya hawa häm diñgez köçläre illäreneñ häm diñgez kiñlegen häm dä hawa kiñlegen saqlaw öçen sörän wazğiyätendä.

Dönya şuşı waqiğalar (waqıyğalar) belän mäşğül bulğan çaqta AQŞ xärbi köymäläreneñ Qıtay su kiñlegen, Qıtay xärbi qorablarınıñ Yaponiya su kiñlegen, Yaponiya xärbi köymäläreneñ Qıtay häm Rusiyä su kiñlegen bozuı xäbärläre kilep citte. Telgä alınğan şuşı illär iñ qamilläşkän qorallar belän cihazlandırılğan sizger xärbi köymälären Qıtay diñgezenä, Yapon diñgezenä häm Tın okeanına cibärde. Urıslar qıtaylar häm yaponnar belän urtaq çikläre bulğan su kiñlegen ışanıç astına alu öçen bertörkem çaralar kürde.

Şul uq waqıtta Rusiyä xärbi oçqıçları Törkiyä belän bergä Qara diñgez buyında urnaşqan illärneñ hawa kiñlegen bozarğa totındı. Rusiyäneñ çik buyın bozğan illärneñ böteseneñ dä NATO äğzase häm ber ük waqıtta Amerika Quşma Ştatları belän berlektäş buluı iğtibarnı cälep itä.

Urıslarnıñ Qara diñgezdäge şuşı atakalarına qarşı Amerika Quşma Ştatları Qara diñgezdäge xärbi köçen tağın da arttıraçaq çaralar kürde. NATO Törkiyä cirlärendä Rusiyägä qarşı xärbi nığıtma, baza tözergä täqdim itte. Allaga şöker, Törkiyä liderı Räcäp Tayyip Ärdoğan bu aqılsız täqdimne kisken häm qatği (qatğıy) räweştä kire qaqtı. Yuğisä, Törkiyä dä bu tilelek uyınınıñ öleşe bulaçaq ide.

Annan soñ Tön’yaq Koreyanıñ raketa sınawları häm Amerikanıñ Koreya dingezendä xärbi köçen cäyelderü waqiğaları (waqıyğaları) yäşände.

Soñınnan Filippinnär, Arakan buğazı, Hind-Paqıstan tartqalaşuı häm Hind okeanı ber mizgeldä qaynıy başladı. Töbäk illäreneñ xärbilären sörän torışına küçerde.

Böten bu sörän torışlarınıñ üzqimmätläre bik qibat (qıybat). Tuqtawsız sörän üzqimmätläre il byudjetlarına bik awır yök qaldıra.

Böten bolarnı yäşägän çaqta turıdan-turı üzem jurnalist bularaq şahit bulğan Könçığış Blokınıñ cimerelüennän aldağı wazğiyät küz aldıma kilep bastı.

Amerika Quşma Ştatlarınıñ ul çaqtağı İlbaşı Reygan belän Sovetlar Berlege başlığı Leonid Brejnevneñ axmaqlarça “Yoldızlar suğışı” proyektı küz aldıma kilde.

Ul çaqlarda êş belän täêmin itüdä artıqlıq, artıq küplelek bar ide. Texnologiya üskän häm keşe köçenä bulğan soraw-taläptä azayu bar ide. Yaña yaña särmayä, kapital üzäkläre xasil bulğan ide.

Fäqät êşçelärneñ hönärçe berlekläre häm oyışmaları bu üzgäreşlärgä qarşılıq kürsätä ide. Ämmä bu mäcbüri üzgäreşkä çişeleş yulın da kürsätä almıylar ide.

Häm hönärçe berlekläreneñ êş taşlaw çaraları Könbatışnıñ iñ köçle ike däwläte Amerika Quşma Ştatları belän Angliyada häm kommunist blokınıñ kritik ile bulğan Pol’şada êş taşlaw akśiyaları başlandı.

“Teläktäşlek” hönärçelär berlege başlığı Lex Walensanıñ Pol’şada başlatqan êş taşlaw çarası belän Äfğanstandağı ciñelü – Rusiyädäge kommunist rejimın tarqattı.

Angliya prem'yer-ministrı, “timer läydi” dip yörtelgän Margaret Tätçer (Margareth Thatcher) belän Amerika Quşma Ştatları İlbaşı Reygan, ğaskärlären artlarına alıp, êş taşlawnı qırdılar. Häm monda uñışlı buldılar.

Bu räweşle 1947 citeşterü modele ğamäldän çığarıldı, texnologiya xakim bulğan citeşterü ısulına uzıldı.

Xäzer isä dönyada särmayä-kapital berekmäse ışanmaslıq külämgä barıp citkän. Yaponiya, Amerika häm Awrupa kapitalına qarşı Qıtay, Rusiyä, Koreya häm xätta çiklären uzğan Törkiyä särmayä berekmäse päydä buldı. Bu kapitalnıñ citeşterü ısulına bügenge kön bazar şartları häm qanunnarı citmi.

Citeşterü häm urtaqlaşu añlayışın yañartqan särmayä dönyanıñ yañadan dizayn macarasında bezne aktyor itep saylağan äyterseñ.

Çönki ğadättä Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlege däwlät iqtisadları bankrot wazğiyätendä. Amerika Quşma Ştatlarınıñ barı tik däwlät burıçları ğına da 20 trillion tiräsendä. Awrupa Berlege äğzase illär Germaniyadan tış kübese bankrotlanğan yäisä bankrot bulu busağasında tora. Moña bärabär särmayäläre däwlätlärennän tağın da köçle torışqa iyä.

Yaña citeşterü häm tökänderü-satıp alu ısulına küçeş qansız bulır, dip ışanıp qalıyq. Yuğisä qatilneñ (qatıyl’neñ) barmaq êze waqiğadan (waqıyğadan) êlek päydä buldı.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı