Kipr söyläşüläre

Şveyśariyanıñ Krans-Montana qasabasında ütkärelgän Kipr söyläşülärennän nindi dä bulsa ber näticä çıqmadı. Tapşıru tezmäbezneñ bügenge çığarılışında Kipr söyläşülären häm töbäkkä täêsiren qarap çığarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

       "Kipr mäs’äläse – dönyanıñ ozaq waqıttan birle çişelä alınmağan problemalarınnan berse. Urta diñgez urtasındağı bu strategik utraw – dönyaküläm mäs’älä bularaq soñğı könnärdä qabat dönya matbuğatınıñ kön tärtibendä. Nigezdä yaqın waqıtta problemanıñ çişeleşenä kilep citelgän ide diyärlek. Mäğlüm bulğança, 2005nçe yılda Annan planı referendumğa täqdim itelde. Bu barışnıñ axırı uñışsızlıq belän tämamlandı. Törek yağı Annan planına uñay tawış birgän bulsa, Kipr grekları tiskäre tawış belderde. Moña qaramastan Awrupa Berlege Kipr grekların büläkländerde. Kön’yaq Kiprnı diplomatik konvenśiyälärne iğtibarsız qaldırıp äğza itep qabul itte.

        Häm inde Berläşkän Millätlär Oyışması ğomum särkätibeneñ Kipr maxsus kiñäşçese Espen Barth Eideneñ küzätüendä 28nçe iyün’dä Kipr söyläşüläre qabat başladı. Yaqınça un kön buyı tığız räweştä däwam itkän söyläşülär unışsızlıq belän tögällände.

        Söyläşülärdä qabul itelgän töğayen konfidenśial’lek qararın Törkiyä, Tön’yaq Kipr Törek Cömhüriyäte häm Angliya tulısınça ütäde. Fäqät Greśiya häm Kön’yaq Kipr grek töbäge, törek tarafınıñ täqdimnärenä östämälär dä yasap, matbuğatqa uzdırdı. Bu räweşle törek yağına qotqı salırğa tırıştı. Ayıruça şulay uq Kipr grek yağı, konferenśiya däwam itkän çaqta BMOnıñ konfidenśial’lek qararına kilengän dokumentlarnı häm mäğlümatlärne Berläşkän Millätlär Oyışması häm törek yağınnan êlek üz matbuğatına citkerde.

        Törek tarafı psixologik östenlegen berençe könnän birle üz qulında tottı. Kritik adımnar yasadı. Täqdimnärne tirä-yaqqa açıqlamıyça barı tik Berläşkän Millätlär Oyışması ğomum särkätibe Antonio Guterres belän urtaqlaştı. Media aşa köräşü urınına Ğomum särkätip häm Berläşkän Millätlär Oyışması aşa kileşü strategiyasın alıp bardı.

        Bu yulı cämäğätçelek söyläşülärdä kileşügä ireşeläçägen kötkän ide. Çönki barı tik Kipr törek häm grek xökümätläre genä tügel, 1960nçı yılğı qorılış kileşüeneñ garant illäre Törkiyä, Greśiya häm Angliya da şaqtıy yıllardan soñ cıyıldı häm BMO Ğomum särkätibeneñ küzätüendä Şveyśariyädä dä küreştelär. Läkin bu söyläşülär soñğı mizgeldä Kön’yaq Kipr grek citäkçelegeneñ kileşüne kire qağuı belän bozıldı.

        Kiprda çişeleş öçen iñ zur kirtä – Kipr grek yağınıñ, Törkiyäneñ garantlığınnan waz kiçep, utrawdağı xärbilären çigüe belän bäyle irraśional’ taläplärendä äle dä qatği toruı. Bu mäs’älä Törkiyäneñ xaqlı bularaq qızıl sızığı bulıp tora.

        Çönki Kiprda yäşängän täcribälär Kipr törekläreneñ barlığınıñ barı tik Törkiyäneñ garantlılığı häm xärbi kontinentı belän täêmin itelä alınaçağın kürsätte. Mäğlüm bulğança, 1974nçe yılda Kiprda kileşülärgä tiskäre räweştä ênozis yaqlı tüntäreleş yasaldı häm töreklär küpläp üterelde. Moña qaramastan başqa garant il bulğan Angliya bernärsä dä yasamadı. Şul uq waqıtta Awrupa Berlegeneñ Bosniya, Kosova häm Ukraina kebek yaqın tiräsendä yäşängän xärbi bäreleşlärne häm küpläp üterülärne totqarlaw mäs’äläsendä kürsätkän uñışsızlığı, buldıqsızlığı häm teläksezlege dä mäğlüm. Rasaçılıqqa barıp citkän qaraşlarğa iyä kipr greklarınıñ kiläçäktä xalıqara konyukturada xasil bula alaçaq forsatnı qullanunıñ aldındağı berdänber çın waz kiçterüçe köç – Törkiyäneñ garant il buluı häm Kiprdağı xärbi kontinentı. Xalıqara cämäğätçelek çınnan da Kiprda ozaq möddätle çişeleş teli ikän, ul çaqta Kipr grekların bu mäs’älädä ışandırırğa tiyeş.

        Kipr utrawı – Törkiyäneñ kön’yağında urnaşqan häm Törkiyäneñ yar buylarına bik yaqın ber utraw. Strategik torışı, xäräkät noqtası häm baylıqları cähätennän Urta diñgezneñ iñ möhim urınnardan berse. Rusiyäneñ Urta diñgez adımnarı artqan çaqta, böten dönya töbäkkä strategik noqta bularaq qarağan çaqta Törkiyäneñ Kiprda xaq-xoquqlarınnan kire adım yasawı kötelmäsen. Bu noqtada Törkiyäneñ London häm Śyurix kileşülärennän kire adım yasawnıñ bernindi mäğnäse bulmas.

        Kilep citelgän wazğiyättä Kipr problemasına Berläşkän Millätlär Oyışması parametrları nigezendä çişeleş tabu mömkinlege qalmadı diyärlek. Yaña säyäsätlär häm böten aktyorlar qabul itäçäk yaña maqsatlarğa qağılışlı asqormalarnıñ tiz räweştä buldırıluı qotılğısız xälgä äylände. Näticä bularaq ike töbäkle, ike cämğiyätle, ike qoruçı däwlätneñ tigez statusı bulğan häm säyäsi tigezlekkä tayanğan, törek xärbiläre wazıyfa başında bulğan, Törkiyäneñ ğamäli häm aktiv garantlığı däwam itkän, teläsä qaysı ber cir häm milek mäs’äläsendä taşlama yasalmağan, çiratlaşıp başlıq wazıyfası raslanmağan kileşü qabul itelmägän oçraqta söyläşülärne mäcbür itüneñ mäğnäse yuq. Bu noqtada 34 yıl barlığın däwam itterüçe Tön’yaq Kipr Törek Cömhüriyäteneñ ber yaqlı tanıluı öçen kiräkle adımnarnıñ yasaluı tağın da faydalı bulırğa mömkin. Älbättä, soñğı söyläşülärneñ näticägä ireşelmiçä tämamlanuı – dönyanıñ axırı tügel. Töreklär Kiprda däräcäle cämğiyät bularaq yäşäwneñ yulların tabaçaq, monı başqara alaçaq."