Referendum – demokratiya ciñüe

Törkiyädä uzğan ayda tarixi referendum ütkärelde häm 85%lıq rekord däräcädä qatnaşu küläme belän ilbaşı xökümät sistemasınıñ qabul itelüe belän bergä konstituśion üzgäreşlär täqdime 51,4%lıq uñay tawış belän qabul itelde. Bu tawışqa birüne ğadäti qılmağan närsä – ul da bulsa Törkiyäneñ modern tarixında berençe tapqır tüntäreleşçelärneñ tügel, xalıqnıñ ilneñ nindi sistema belän idarä iteläçäge qararına kilüe.

2019nçı yılnıñ noyabr’ ayında ğamälgä keräçäk yaña xökümät sisteması, zäğif, köçsez koaliśiya xökümätlären beterep, Törkiyä demokratiyasın tağın da çıdamlı qılaçaq häm köçlär ayırımlılığın köçäytäçäk. 1960nçı yıldan birle saylap alınğan kim digändä dürt xökümät xärbilär tarafınnan bärep töşerelde. Xärbi rejimnar proyektlağan parlamentariy sistemasında qısqa ğomerle koaliśiya xökümätläre, säyäsät arenasın bülgäläp, iqtisadnı häm säyäsät qorılışların zäğiflätä, xärbi qatışularnıñ yulın aça ide.

Yaña ilbaşı sisteması belän bergä Törkiyä Däwlät başlıqları başqarmanıñ başında bulaçaq häm xakimiyätkä kilüe öçen xalıqnıñ küpçelegeneñ yaqlawın aluı zarur. Moña bärabär sistema tüntäreleşçelärneñ saylanğan räsmilärneñ xoquqların basıp aluın buldırmayaçaq. Yaña sistema başqarmanıñ wäqalätlären arttırğan bulsa, parlamentqa da kürenmägän wäqalätlär birä. Tarixta berençe märtäbä xalıq ışanıçlıları ilbaşlarınıñ êşçänlegen tikşerä alaçaq häm Däwlät başlığın xakimiyättän alu öçen waqıtınnan êlek saylaw çaqıruın yasıy alaçaq. Başqa törle äytsäk, Törkiyäneñ yaña xökümät sisteması ilbaşınıñ wäqalätlären çikläyäçäk mexanizmnarğa da iyä.

Soñğı könnärdä tawış birü mäs’äläsendä küp sanda yäşerten êş alıp baru teoriyası päydä buldı. Tağın ber qat ottırğan oppoziśiya partiyası qulında dälil bulmıyça tawışqa quyunıñ milli iradäne çağıldırmawın rasladı häm referendumnıñ yañadan ütkärelüe taläbe belän Yuğarı saylaw şurasına möräcäğät itte. Töp argumentları – saylaw wazıyfalılarınıñ konvertlarğa möhir basmawnıñ tawışlarnı yaraqsız dip isäplänüe yünäleşendä ide. İronik räweştä şul uq partiya 2015nçe yılğı saylawda saylaw wazıyfalılarınıñ xatalarınıñ tawışlarnı ğamäldän çığara almayaçağı raslawı belän Yuğarı saylaw şurasına möräcäğät itkän ide. Yuğarı saylaw şurası 1984nçe yıldan birle küp sanda bulğanı kebek 2015nçe yılda da töp oppoziśiyäçel partiya belän ber ük fikerdä ide.

Här tawış birü bülekçäsendä ike yaqtan da wäkillär buluı uylanılğan çaqta bozu oçraqlarınıñ buluı mömkin tügel. Xätta oppoziśiya partiyalarınıñ wäkilläre küp tapqır möhirsez konvertlarğa raslaw birgän ide.

Şul uq waqıtta xalıqara küzätüçelär törek säyäsätendä taraf tottı häm açıqlağan xisapların tiskäre tawış kampaniyasın alıp baruçılar häm çit il matbuğatı referendumda qağidäsezlekneñ dälile bularaq kürsätte. Xalıqara küzätüçelärneñ Törkiyä häm Awrupa Berlege tarafınnan terror oyışması bularaq qabul itelgän “PKK”nıñ bayraqları belän töşkän fotosürätläre sośial’ mediada päydä buldı.

Böten tawış-ğawğağa qaramastan töp qanun yolası 19nçı ğasır urtasına xätle barıp citkän Törkiyä tağın da köçle häm tağın da nıq demokratiyağa taba däw adım yasadı. Xäzer inde aldıbızdağı awır mäs’älälärgä iğtibarıbıznı yünältergä kiräk.

Referendum aldınnan Törkiyäneñ Awrupa Berlege belän mönäsäbätläreneñ kiläçägenä qağılışlı mäs’älälär kön tärtibenä kilgän ide. Qayber Awrupa illäre törek ministrlarınıñ häm konstituśion üzgäreşlärne yaqlawçı başqa törkemnärneñ illärendäge törek saylawçıları belän oçraşuın totqarlağan bulsa, “PKK” äğzaläre belän bergä tiskäre tawış kampaniyasın alıp baruçılarğa mömkinlek birde. Böten bu täräqqiyätlär Bryussel’neñ Törkiyä küzlegendäge ışanıçlılığın azayttı.

Referendum ütkärelgännän birle isä Awrupadağı çiktän tış uñ xäräkätläre törek watandaşların illärenä qaytırğa çaqıra. Bu da qitğanıñ kiläçäktäge yünäleşe cähätennän sorawlar tudıra.

Awrupa liderları NATOnıñ iñ zur ikençe ğaskärenä, armiyasına iyä Törkiyä belän yullarnı ayırırğamı, yuqmı digän sorawnı üzlärenä birergä tiyeş. Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ qısqa waqıt êlek beldergäne kebek, Bryussel’neñ Törkiyäneñ äğzalek barışı mäs’äläsenä samimi, êçkersez itep qarawın telibez. Törkiyä belän Awrupa Berlege arasında qul quyılğan qaçaqlar kileşüennän soñ Awrupa liderları üz yöklämälären ütämäde. Moña qaramastan töreklär öç million süriyälene qunaq itärgä däwam itä. Törkiyä - milli keremennän humanitar yärdämgä üz öleşen ayırıp quyğan illär isemlegendä dä berençe urında tora.

Şul uq waqıtta Törkiyä maxsus iminlek xäräkät berlekläre, “İrekle Süriyä ğaskäre” belän koordinaśiyäle räweştä ike meñ kvadrat çaqrımlıq mäydannı “DEAŞ” terrorçılarınnan alıp, azat itte. Törkiyä ğaskäre tarafınnan öyrätelgän üzixtıyarıylar köçe isä Ğiraqnıñ Musul qalasında şulay uq “DEAŞ”qa qarşı suğışa. Yaqın Könçığışta tınıçlıq häm totrıqlılıq urnaştırıluı mäs’äläsendä duslarıbız häm berlektäşlärebez Törkiyäneñ ozaq möddätle yöklämälärenä ışana ala.

Konstituśion reforma öçen tawış birgän Törkiyä xalqı ilneñ köçsez, zäğif, qısqa ğomerle häm ahäñsez koaliśiya xökümätläre tarafınnan idarä itelüe riskın yuqqa çığardı. Mondıy citäkçeleklär arqasında 1970nçe-1990nçı çorlarda iqtisadi krizis yäşängän ide.

Här il üzenä xas awırlıqlar belän oçraşa häm tarixtan sabaqlar ala. Törek xalqı öçen 20nçe ğasırnıñ iñ möhim däreslärennän berse – säyäsi totrıqlılıqnıñ qamilläşep üseş alunıñ êtärgeç köçe buluı çınbarlığı. Millionnarça törek keşese ilneñ kiläçägen buınnar buyı garantiya astına alaçaq reforma öçen tawış birde.