16 nçı aprel’ – Törkiyä demokratiyäse öçen tarixi kön

Törkiyä ilbaşı idaräse süzçese İbrahim Qalınnıñ “Daily Sabah” gazetınıñ 19 nçı aprel’ sanında basılıp çıqqan “16 nçı aprel’ – Törkiyä demokratiyäse öçen tarixi kön” isemle mäqaläse

Tarixi 16 nçı aprel’ köne Törkiyäneñ üz êçendäge häm regional’ mäs’älälärne duzğatqanda tağın da kiñ başqaru sälätenä iyä buluı öçen kiräkle şatlar äzerläyäçäk häm ilneñ demokratik mädäniyatınıñ nığuına yärdäm itäçäk.

16 nçı aprel’dä millionnarça Törkiya watandaşı parlamentariy sisteması urınına ilbaşı idaräse xökümät sistemasın kiterüne küzdä totuçı Töp Qanun üzgäreşe öçen tawış birde. Referendumda qatnaşu däräcäse 86% täşkil itte häm bu Törkiya demokratiyäseneñ küpme däräcädä köçle buluın kürsätte. Saylawçılarnıñ 51,4% üzgäreşne xuplap uñay tawış birde. Bu räweşle Törkiyäneñ modern säyäsi tarixında yaña säxifä açıldı.

Referendumnıñ berniçä möhim näticäse bar.

Bar närsädän êlek älege referendum Törkiyä demokratiyäse tarixında borılış noqtası buldı. Tarixta täwge tapqır ilneñ nindi sistema belän idarä itelüenä tüntäreleşçelär tügel, törek xalqı qarar birde. 1960 nçı yıldağı xärbi tüntäreleş belän Törkiyäneñ demokratik yullar belän saylanğan xökümäte bärep töşerelde, ilbaşınıñ säyäsi partiyälär belän bäyläneşe beterelde häm zäğif’ koaliśiya xökümätläre buldırunı maqsat itep quyğan kimçelekle parlamentariy sisteması buldırılğan ide.

Törkiyä 2002 nçe yıldan birle ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan räislegendä säyäsi totrıqlılıqqa iyä bulsa da ilneñ kiläçäktä uñışqa ireşä almağan koaliśiya xökümätläre tarafınnan idarä itelü riskı härwaqıt bar. Törek xalqı 16 nçı aprel’däge referendumda Töp Qanun üzgäreşen qabul itep illäreneñ kiläçäk totrıqlılığın garantiya astına aldı.

Törkiyä xalqı 2019 nçı yılğı saylawda turıdan turı xalıqqa qarata cawaplı bulaçaq yaña ilbaşın häm yaña parlamentnı saylayaçaq. İlbaşı il belän idarä itü öçen saylawçılarnıñ küpçelegeneñ tawışın cıyarğa mäcbür bulaçaq. Yaña sistemada parlamentnıñ qanunnar çığaru , ilbaşları belän bäyle tikşerü başlatu , xätta anı wazıyfadan alu kebek kiñ wäqalätläre bulaçaq. Köçle tigezlek, balans häm kontrol’ mexanizmı bulğan bu sistemada ilbaşı häm parlament töp mäs’älälärdä kileşü täêmin itü öçen bergä êşlärgä tiyeş bulaçaq.

Referendumnıñ tağın ber möhim üzençälege – Törkiyädä kördlär küpläp yäşägän töbäklärdä “äye” kampaniyäse kötelgännän tağın da kübräk yaqlaw kürde. ,2015 nçe yılğı ğomum saylawda “Ğadälät häm qalqınu” partiyäse Muşta barı tik 24,8% tawış cıyğan bulsa, xäzergä töğäyen bulmağan näticälärgä kürä 16 nçı aprel’däge referendumda saylawçılarnıñ 50,8%ı Töp Qanun üzgäreşen xupladı. Diyarbakır, Siirt,Van häm Mardinda da moña oxşaş üzgäreş küzätelde. Bu isä körd saylawçınıñ “PKK” terrorın häm “Xalıqlarnıñ demokratik” partiyäseneñ terrornı aqlaw säyäsäten açıq räweştä kire qağuın kürsätte. Kördlärneñ zur küpçelege demokratik reformalarnı, investiśiyälärne, “PKK”ğa qarşı köräşne yaqlıy. Kördlär belän “PKK” terror oyılşmasın konkret räweştä ayıruçı ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan häm xökümät körd saylawçınıñ qabat ışanıçın qazandı.

Soñğı bularaq Könbatış mediası häm Awrupadağı anıq bilgele xökümätlär Törkiyädä citdi räweştä abruyların yuğalttı. Awrupadağı qayber xökümätlärneñ referendum kampaniyäse waqıtında başqarğan ğamälläre Törkiyädä köçle reakśiyägä säbäp buldı häm Awrupa - Törkiyä mönäsäbätläreneñ kiläçäge xaqında sorawlar tudırdı.Döresen genä äytkändä awrupalı liderlar “yuq” kampaniyäsenä yaqlaw kürsätep referendumğa qatışıp qına qalmadı , şul uq waqıtta diplomatik qağidälärne bozıp ,aralarında Törkiyä ministrları da bulğan Töp Qanun üzgäreşen yaqlawçılarnıñ çit illärdä yäşäwçe millionnarça Törkiyä watandaşına mäğ’lmat birüen dä totqarladı.

Başqa ber mäs’älä isä ike yaqlı standartlar belän bäyle.Awrupa Berlegeneñ İtaliyada säyäsi totrıqlılıq urnaştıru öçen saylaw qanunın üzgärtügä nindi yaqlaw kürsätüen xäterläsäk ,törek xalqı şul uq Awrupanıñ Törkiyädä yasalaçaq moña oxşaş adımnarğa nigä qatği räweştä qarşı çığuı belän qızıqsına. Bu mäs’älädä xalıqara media Törkiyäne añlawda häm referendum näticäsen farazlawda, çamalawda uñışsızlıqqa duçar buldı.  Konstituśion üzgäreş täq’dimen iğtibar belän uqıp, añlaw urınına küp kenä xäbärçe häm kommentator qayber näticälärgä qısqa yuldan ireşep referendumnı Törkiyä ilbaşınıñ abruyın töşerü öçen forsat itep kürde. Könbatışlı gazetlarda dön’ya kürgän xäbärlärne häm añlatmalarnı uqığan küp kenä törek uquçı äyterseñlä “yuq” kampaniyäse tarafınnan taratılğan broşyuralarnı uqığan kebek buldı.

Awrupa iminlek häm xezmättäşlek oyışması belän Awrupa şurası parlamentariylar assambleyası küzätüçe wäkillekläreneñ xisapları da şundıy uq yünäleştä ide. Düşämbe könne açıqlanğan al xisapta referendumnıñ texnik yaqlarınıñ yaxşı idarä itelüe , fäqät’ kampaniyanıñ tigez bulmağan  şartlarda alıp barıluı däğwa itelde. Xisapnı äzerläwçe wäkillekneñ qayber äğzalarınıñ Törkiyä häm Awrupa Berlege tarafınnan terror oyışması itep qabul itelgän “PKK”ğa sośial’ mediada açıq räweştä yaqlaw kürsätüe bilgele buldı , bu wäzğiyät’ isä tarafsız bulmawları xaqında citdi şöbxä uyandırdı.

İlbaşı idaräse xökümät sistemasına yaqlawnıñ uzğan aylardağı 30% tan 50%tan kübräkkä citep 25 millionğa ireşüen xäterlätü bik möhim. Şöbxäsez kiläse däwerdä yaña sistemanıñ Törkiyägä faydaların häm kiläçägebezne tağın da imin xälgä kiterüen kürgän şaqtıy keşe Töp Qanun üzgäreşenä yaqlaw kürsätä başlayaçaq. Ber yaqtan ilbaşı idaräse sistemasına küçü öçen qanuni üzgäreşlär başqarılğanda , ikençe yaqtan Törkiyä 16 nçı aprel’dä ütkärelgän tarixi referendum näticäsendä êçke häm regional’ mäs’älälär belän bäyle tağın da tiz häm   täêsirle adımnar yasıy alaçaq.