Böyek fäläqät aldındağı Yämän

Çiterekle, mixnätle Ramazan ayın yäşägän Yämän Qorban bäyrämenä taba barılğan şuşı könnärdä inde fäläqätkä taba etärelü aldında tora. Bügen ildä xalıqnıñ zur küpçelegen şaqtıy awırlıqqa duçar itkän watandaşlar suğışı xökem sörä. Bu suğışnıñ aktiv taraflarınnan härberse dä yäşängän şuşı awırlıqlarda cawaplılıq yörtä.

İlneñ tönyaq häm üzäk töbäklärendä häm başqala Sanada ğisyançı xusitlar häm berlektäşe êlekke İlbaşı Ali Abullah Salihnı yaqlawçı törkemnär xakim wazğiyättä. Xusitlarnıñ qamawı astındağı Taiz şähärendä avgust ayında yaqınça 90 meñ balağa uzğan xatın-qız bar. Fäqät bolarnın 4 meñ 5 yözgä yaqını suğış arqasında yuğarı risklı yöklelek törkemendä. Yämänneñ öçençe zur şähäre Taizdä watandaşlar suğışı aldınnan yaqınça 20 xastaxanä bulsa, bügen şaqtıy çikläwle mömkinleklär belän êşläwçe barı tik berniçä xastaxanä genä bar.

Ayıruça ikemeñençe yıllardan birle Yämändä üz barlığın däwam ittergän “Äl Qaidä”neñ köçe tağın da artqan. Şiği xusitlarnı üzeneñ tabiği doşmanı bularaq kürgän “Äl Qaidä” dä bar bulğan bäreleşlärgä quşıldı. Bu wazğiyät 18 ay êlek xusitlar tarafınnan Sanadan çitläşterelgän, läkin xalıqara mäydanda tanılırğa däwam itkän xökümät belän êçke häm tışqı berlektäşläreneñ reakśiyasın kürmäde. Bu wazğiyät “Äl Qaidä”neñ turıdan-turı qayber toraq urınnarında avtoritetnı üz qulına aluına yul açtı. Soñğı waqıtlarda xusitlarğa qarşı yaqnıñ, bu wazğiyätneñ qurqınıçlığın abaylap, “Äl Qaidä”gä qarşı xäräkätkä küçüen küräbez.

“DEAŞ” – ildäge xaos şartlarınnan faydalanğan başqa ber qorılış buldı. 28nçe avgust könne ilneñ ikençe zur şähärendä häm tanılğan xökümätneñ waqıtlı üzäge Adändä oyışma yasağan höcümdä 71 keşeneñ ğomere özelde. Şuşı soñğı höcümnän êlek tä oyışma oxşaş höcümnären däwam itterä ide.

30nçı avgust könne Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ humanitar yärdäm koordinatorı Jamie McGoldrick Yämändä 18 ay buyı däwam itüçe watandaşlar suğışında kim digändä 10 meñ keşeneñ häläq buluın belderde. Täräqqiyätlärne yaqınnan küzätep baruçılar cähätennän nigezdä bu şaqtıy konservativ isäpläw, çönki barı tik terkälgän yuğaltularnı ğına üz êçenä ala. Küp sanda küzätüçe barı tik tınıç xalıq arasında ülemnärneñ 10 meñ keşedän kübräk buluına basım yasıy.

McGoldrick belderüençä, öç million Yämänle yortsız-cirsez qalğan. Bolardan 200 meñ keşe ildän kitep barğan. Ayıruça 26 million xalıq sanınıñ yartısınnan kübräge azıq-tölek yärdämenä moxtac wazğiyättä. 7 million keşe dä azıq-tölek iminsezlege probleması aldında tora.

Läkin ictimaği oyışmalar yasağan belderülärgä kürä, xalıq sanınıñ 80%ınıñ azıq-tölek yärdämenä moxtac buluı häm 15 million keşeneñ dä azıq-tölek iminsezlege problemasın yäşäwe assızıqlana.

Xätta Yämändäge wazğiyät millionnarça keşene açlıq häm qıtlıq fälaqätenä duçar itäçäk däräcägä citte. Xäzerge şartlarda 320 meñnän kübräk bala çiktän tış kim tuqlanu problemasınnan integä. Qulda töğayen sannar bulmasa da, şaqtıy çığanaq küp sanda yaña tuğan balanıñ suğış arqasında, cimerelgän sälamätlek saqlaw sisteması häm kim tuqlanu arqasında ülüen belderä. Şaqtıy küzätüçe qısqa ber waqıttan soñ Yämändä azıq-tölek, su häm daru qıtlığı arqasında kümäk ülemnärneñ barlıqqa kiläçägen küzallıy.

Yämändä açlıq awırlığınıñ yäşänüe yaña ber wazğiyät tügel. Yämän – ozaq waqıttan birle Humanitar üseş indeksı isemlegendä iñ tübän urında torğan il. Yıllar buyı xökem sörgän naçar citäkçelek belän ber rättän 2011nçe yıldan soñ yäşängännär xäzerge waqıtta problemanı aldan kürenmägän däräcägä citkerde. 2011nçe- 2014nçe yıllar aralığında yäşängän säyäsi totrıqsızlıqtan soñ başlanğan watandaşlar suğışı wazğiyätneñ qırıslığına säbäp buldı. Bäreleşlär arqasında yäşängän yağulıq qıtlığı häm import çikläwläre – töp ixtıyac äyberläreneñ 90%ın çit ildän aluçı ildä citdi problema bularaq tora.

Monnan tış açlıq häm qıtlıq problemasınıñ xasil buluına yoğıntı yasağan iñ zur faktornıñ azıq-tölekneñ qoral yäki suğış çarası bularaq qullanıluın äytep uzarğa kiräk. Xäzerge bäreleşlärgä şuşı cähättän qaralğan çaqta bäreleşlärdäge taraflarnıñ yäşängän awırlıqta turıdan-turı cawaplılığı häm öleşe buluın küräbez.

Hadi xökümäten yaqlawçı regional’ koaliśiya Yämänneñ böten töp portların qamaw astına alğan wazğiyättä. Qamalış arqasında yağulıq, aşamlıq häm daru kebek äyberlär Yämän xalqına waqıtında häm daimi räweştä citkerelä alınmıy. Ayıruça bazarda tovar tabılsa da xätta suğış arqasında artqan bäyälär xalıq sanınıñ zur öleşeneñ satıp alu köçen mömkin qılmıy. 2010nçı yıldağı sannarğa qarağanda, Yämän xalqınıñ öçtä berse fäqirlek çigeneñ astında yäşi. Bügen xalıq sanınıñ 80%ınıñ şuşı çikneñ astında buluı belderelä.

Qamaw belän ber rättän Hadi xökümäte yaqlı köçlärneñ xalıqara yärdäm oyışmalarınıñ Husi xakimiyäte astındağı töbäklärgä humanitar yärdäm citkerelüendä kirtä buluları kürenä. Ayıruça bu röxsät alınsa da xätta başqa ber problema – yärdämne alıp baru öçen qullanılaçaq yünäleştäge küperlärneñ yaqınça 90%ı qullanılmaslıq torışta.

Husi-Salih koaliśiyaseneñ dä yäşängän problemada öleşläre bar. Şähärdän çığarılğançı Adändä häm xäzerge waqıtta qamaw astında totqan Taizdä çolğanış arqasında xalıqnıñ yağulıq, su häm azıq-tölekkä ireşüe mömkin tügel diyärlek.

Ägär bäreleşlär tiz arada tuqtatılmıyça, yämänlilerin töp azıq-tölek häm sälamätlek saqlaw ixtıyacları qanäğätländerelmäsä, 21nçe ğasırnıñ berençe zur açlıq häm qıtlıqqa bäyle fäläqätkä şahit buluıbız öçen artıq   waqıt qalmayaçaq.

Şuña kürä dä xalıqara cämäğätçelekneñ bu problemada bäreleşkän taraflardam berse yanında häm ikençese qarşısında urın alu kebek torışta torudan tağın da üzgä wazğiyät aluları zarur. Taraflarnıñ tiz arada östäl yanında utırıp, bilgele urtaq mäs’älälärdä oçraşuı waqıt uzdırılmıyça tä’min itelüe kiräk.