Ni öçen Törkiyädä milli iradä tüntäreleşçelärne bu yulı tuqtata aldı?

Bu atnada Törkiyädäge 15nçe iyül’ könge uñışsız tüntäreleş kereşüenä qağılışlı ike mäs’älägä tuqtalıp uzaçaqbız. Berençe mäs’älä – tüntäreleş kereşüeneñ ni öçen uñışsız buluı. İkençe tema – tüntäreleş kereşüenä qarşı Törkiyädä xalıqnıñ iradäsen saqlap qaluı aldında Könbatışta xökem sörgän ikele standartnı qarap uzarbız.

Törkiyä 15nçe iyül könne tüntäreleş kereşüenä şahit bula. 1970nçe yıllardan birle däwlätne üz qulına alu maqsatında bulğan “Fätullahçı” terror oyışması sistemalı räweştä däwlät oyışmalarına ütep kerä başlıy. İnde citärle däräcädä köçäygän buluına ışanğan oyışma iñ êlek 2012nçe yılnıñ 7nçe fevral’ könne xäräkätkä küçä. Xökem itü organnarına ütep kergän oyışma äğzase baş prokuror şulay uq oyışma äğzase iminlek xezmätkärläreneñ yärdämen dä alıp MIT Milli küzläw oyışması kiñäşçesen saq astına alu maqsatınnan çığıp soraw alırğa omtılıp qarıy. Nigezdä bu kiñäşçe aşa ul çaqtağı Premyer-ministr Räcäp Tayyip Ärdoğanğa qarşı operaśiya ide.

Soñınnan 2013nçe yılnıñ 17nçe-25nçe dekabr könnärendä operaśiya ütkärelä. Törek cämäğätçelegeneñ añ-fikeren, küzallawın ildä qanunsızlıq, korrupśiya raslawları belän manipulyaśiyälärğä tırışıp qarağan qorılış yuridik oyışmalardağı häm iminlek organnarındağı bäyläneşle törkemnären qullana. Maqsat – xökem itü atakası belän Ärdoğan xökümäten beterü bula. Monda da uñışlı bula almıy.

Rejimnıñ oyışmaların qullanıp häm rejimnıñ qağidälären manipulyaśiyäläp xakimiyätne bärep töşerä almağan kul’t qorılışınıñ däwlätkä ütep kergän qaldıqlarınıñ çistartıluı öçen däwlät êşçänlegenä başlıy. Barışnıñ üze öçen çığılmaslıq poçmaq buluın kürep alğan qorılış axır çiktä sistemadan çitkä çığarğa bula. Bu yulı xärbi tüntäreleş yulı belän däwlätne üz qullarına alaçaqlar ide. Monıñ öçen dä ğäskärneñ törle berämleklärenä ütep kergän yoqlap toruçı êlementlar xäräkätlänä. 2016nçı yılnıñ 15nçe iyül’ könne xärbi tüntäreleş belän xökümätne bärep töşerep xakimiyätne üz qullarına alaçaqlar ide. Läkin kereşü uñışsız tögällände.

Tüntäreleşneñ uñışsız buludağı möhim faktorlardan berse – 15nçe iyül’dä tüntäreleş öçen yulğa çıqqan “Fätullahçı” terror oyışması äğzaläreneñ xalıq yaqlawınnan mäxrüm buluı. Totınğan ğämälläreneñ qabul itelüe öçen bernindi ictimaği nigeze bulmıy. Qarşılarında isä – 2002nçe yıldan birle här saylawda daimi räweştä tawışın arttırğan säyäsi partiya häm xalıq yaqlawına iyä köçle häm xarizmatik İlbaşı bula.

Ayıruça “Aq” partiya xakimiyäte çorında urnaştırılğan iqtisadi totrıqlılıq häm üseş näticäsendä köçäygän häm milli iradä safında torğan urta qatlam da qarşılarında ide. Ber mizgeldä Törkiyä Cömhüriyäteneñ millionnarça watandaşı uramnarğa çığa häm milli iradäne saqlap qala. Moñarçı dürt tapqır xärbi tüntäreleş uñışqa ireşkän ildä bu äle berençe tapqır şuşı räweşle bula.

Tüntäreleşneñ uñışsız buluındağı başqa ber faktor da – 2016nçı yılnıñ 15nçe iyül’ könne xäräkätlängän tüntäreleşçe törkemneñ ğäskärneñ, armiyanıñ iñ yuğarı däräcäle komandirlarınnan xuplaw ala almawları. Tüntäreleşçelär kübräk däwlätkä ütep kergän tışqı bäyläneşläre bulğan “Fätullahçı” terror oyışması äğzaläre bula. Ğäskärneñ töp mäqamnärenä, organnarına ütep kerülärenä qaramastan ğäskärgä, armiyağa xakim bulmıylar. Ayıruça iminlek oyışmasınıñ ikençe möhim öleşe bulğan poliśiyanı da qarşılarında taba.

Törkiyädä xalıqnıñ xärbi tüntäreleşne totqarlaw öçen mäydannarğa çığuı häm üzlären tanklar aldına qalqan itüe demokratiya tarixı säxifälärenä altın xäreflär belän yazıluı zarur. Wazğiyät şuşı räweşle bulğan çaqta könbatış küzätüçeläreneñ häm räsmiläreneñ xalıqnıñ iradäsen saqlap qaluın kürmämeşkä salınuı kürenä. Monıñ urınına törek däwläteneñ tüntäreleşçelärgä biräçäk qarşılıq belän bäyle bularaq törle spekulaśiyalar yasawına şahit bulabız. Anıq räweştä demokratik xalıq manifestı bulğan çaqta “Könbatışlı bulmağan millätneñ qotılğısız demokratiya kimçelege”n tabu belän xafalanuları iğtibarıbıznı cälep itä. Äyterseñ, “närsä genä êşläsägez dä demokratiya imtixanın barıber uza almayaçaqsız” räweşendä fiker yörtelüe küzätelä.

Xakimiyätkä kilgän könnän bügengä çaqlı xärbi warislıq mäydanın kimetüçe xakimiyät bar Törkiyädä. 15nçe iyül’dä xalıq birgän tawışın saqlap qalu häm demokratiyanı yaqlaw öçen mäydannarğa çığa. Yuğisä Könbatış matbuğatınıñ küpçelege monı iğtibarsız qaldıra. Bu räweşle milli iradä sağına çıqqan xalıqnı äyterseñ cinayät êşlägän itep kürsätü awışlığına kerä. 15nçe iyül’ tüntäreleşeneñ uñışsız buluına borçılğan kebek kürenä häm êlekke tüntäreleşlärne dä kükkä çöyep maqtağan sıman xäräkät itä.

Küpçelek könbatış mediasına kürä, ul tüntäreleşlär imeş dönyavilekne güyä dini däwlätkä omtıluçılarğa qarşı saqlağan. 15nçe iyül’neñ uñışsızlılığına borçılğan çaqta şuşındıy uq mantiq nigezendä fiker yörtüe küzätelä. Alarğa kürä, Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ da soñğı maqsatı dini däwlät ide. Yuğisä Ärdoğan 2013nçe yıldağı Tönyaq Afrika säfäre waqıtında barğan illärdä dönyavilek çaqıruın yasağan lider.

“BBC” häm “The Independent” kebek media organnarı yazmaların Ärdoğanğa qarşı propagandağa äyländerälär sıman. Xätta BBC küzätüçese: “Ärdoğannıñ üterelmägän buluınıñ tüntäreleşçelärneñ xatası” buluın äytü cör’äten kürsätä ala.

Könbatış räsmiläreneñ, xalıqara oyışmalarnıñ totışları da matbuğattağılardan ayırmalı tügel. Demokratiya sabağın birgän Törkiyä xalqınıñ iseme telgä alınmıy. Böten mäşäqätläre – uñışsız tüntäreleş kereşüennän soñ däwlätneñ 250 keşeneñ ülemenä säbäp buluçılardan niçek itep xisap soraçağı bula. Xökümät töp başqaruçılarnı xökemgä tartaçaqmı, yuğisä aldan äzerlängän isemlektäge keşelärne soraw astına alaçaqmı?

Bolarnı yazğan çaqta onıtılğan ber äyberläre bar: Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlege äğzase däwlätlärneñ kübesendä terrorçılıqta gäyeplänüçelärneñ anıq gäyepläw bulmıy torıp ta qulğa häm saq astına alınuına mömkinlek birüçe qanunnarnıñ buluı.

Törkiyädä xalıqnıñ milli iradäne, milli ixtıyar köçen saqlap qaluı şuşı çınbarlıqnı bilgele itte: Könbatışnıñ Yaqın Könçığışta alıp barğan ikele standartlı säyäsätläre iyä buluların alğa sörüçe yuğarı äxlaqi nigezneñ asılda aldawçı ikeyözlelekkä tayanuın kürsätä.