Milli kileşü xökümäte häm Liviyada bilgesezlek

2016nçı yılnıñ aprel ayında Liviyada öç xökümätle torışnıñ öçençe çorına kerelde. Tripoli häm Tobruk mäcles äğzaläre dä qatnaşqan Liviya säyäsi dialog söyläşüläre ütkärelde. Söyläşülärneñ axırında Milli kileşü xökümäte tözelde. Fäqät Milli ğomum kongress bilgelägän Tripoli xökümäte häm Wäkillär mäclesenä bäyle Tobruk xökümätläre dä däwam itä. Xronik problemalarnıñ buluı öç xökümätle yaña wazğiyätne tağın da bilgesez qıla.

Läkin yaña çor konstruktiv säyäsätne mömkin itä alaçaq qayber üzgäleklärgä dä iyä.

Öçençe çorga alıp baruçı yul – Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ äydäp baruçanlığındağı dialog häm söyläşülärdäge ittifaq nigeze näticäsendä açıldı. Söyläşülär waqıtında Milli ğomum kongress häm Wäkillär mäclese başlıqları barışnı yaqlamawların beldergän ide. Ayıruça söyläşülärdä qatnaşqan äğzalärneñ üz mäcleslären, parlamentların wäkillek itmäwlären dä açıqlağan ide. Moña qaramastan söyläşülär däwam itte. Söyläşülärdä här ike xökümätneñ kontrol itkän töbäklärennän törle şähärlärneñ, aşirätlär-qabilälärneñ häm suğışçı köçlärnen wäkilläre dä qatnaştı. Böten kirtälärgä qaramastan Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ äydäp baruçanlığındağı söyläşülär tuqtap qalmadı. 2015nçe yılnıñ 17nçe dekabr könne kileşü tekstı bularaq Liviya säyäsi kileşüenä qul quyıldı.

Bu kileşü xalıqara yärdäm näticäsendä buldı. Bu xuplaw yaña oyıştırılğan Milli kileşü xökümäteneñ Tripoliğa barıp citüennän soñ da bilgeläwçe buldı.

2015nçe yılnıñ 17nçe dekabr könne Marokkanıñ Sühäyrat şähärendä imzalanğan kileşü nigezendä tözelgän İlbaşı şurası başlığı häm Milli kileşü xökümäte Premyer-ministrı Fayiz Sirac 30nçı martta Tripoliğa yulğa çıqtı. Soñınnan Tripoli xökümäte häm Milli ğomum kongress êçendäge kileşü tarafdarlarınıñ adımı yasaldı. 135 keşelek kongressnıñ 73 äğzase Liviya säyäsi kileşüe nigezendä Kongressnıñ Däwlät şurasına äylänüen belderde. Yaña oyıştırılğan Däwlät şurası Milli ğomum kongressnıñ cıyılu urının hiçber qarşılıq kürsätü belän oçraşmıyça kontrolne üz östenä aldı. Kongressqa bäyle xökümätneñ tuğız ministrlığında Milli kileşü xökümäte belän wazıyfa almaşıldı.

Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ Liviya maxsus wäkile häm BMO Liviyanı yaqlaw missiyäse başlığı Martin Kobler şul uq könne Tripoliğa kilde. Kobler 2014nçe yılda şähärdän ayırılğan missiyanıñ qaytaçağın belderde. Kobler säfärennän soñ 12nçe-16nçı aprel’ aralığında İtaliya, Frantsiya, Germaniya häm Angliya tışqı eşlär ministrları Tripoliğa säfär qıldı häm finans yaqtan häm iminlek ölkäsendä yärdäm süzen birde.

Ayıruça Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ yaña oyıştırğan Liviya fondına Amerika Quşma Ştatları, Qatar, İtaliya häm Germaniya aqçanı bağışlaw süzen birde. Bu illär Liviyadağı berdänber räsmi bäyläneşle yaqnıñ Milli kileşü xökümäte buluın belderde.

Milli kileşü xökümäte milli däräcädä dä xuplaw kürde. Milli ğomum kongress xökümätenä bäyle 10 cirle xakimiyät Milli kileşü xökümäten tanıdı. Liviya kapital salu idaräse, Liviya üzäk bankı häm Milli neft’ şirkäte kebek möhim oyışmalar da Milli kileşü xökümäten räsmi avtoritet bularaq tanıdı. Finans çığanaqlar mäs’äläsendä üz süzen ütkärä aluı uñayınnan bigräk tä Liviya üzäk bankınıñ yaqlawı bik möhim.

Milli kileşü xökümäteneñ Tripolida qısqa waqıt êçendä üz tä’siren kürsätüe – cıyılış öçen citärle sannıñ cıyılmawı sıltawı belän ışanıç kvotasın tawışqa quyunı kiçektergän Tobruktağı Wäkillär mäcleseneñ xäräkät mäydanın tarayttı. Mäcles äğzaläreneñ zur küpçelegeneñ Liviya säyäsi kileşüe nigezendä ütkärelüe zarur ışanıç kvotasın tawışqa quyuda Milli kileşü xökümätenä tawış biräçäge kürende. Liviya säyäsi kileşügä qarşı bulğan Wäkillär mäclese başlığı Ukeyla Salihnıñ tırışuları näticäsendä ışanıç kvotasın tawışqa quyu şuşı waqıtqa çaqlı ütkärelä alınmadı. Basımnar häm kirtälär aldında soñğı ber ayda Wäkillär mäclesendäge kileşü tarafdarları passivlaştırıldı. Basımnar näticäsendä 20nçe apreldä Mäclesneñ 102 äğzase Milli kileşü xökümäte öçen tawış birer aldınnan Liviya säyäsi kileşüeneñ 8nçe maddäsen ğämäldän çığarıluın teläde. Bu mäddäneñ ğämäldän çığarıluı Liviyanıñ könbatışında telänmägän zat bulğan general Hafternıñ Milli kileşü xökümäte çorında da Ğomum ştab başlığı pozitsiyasın saqlap qaluın tä’min itäçäk.

Koblerneñ açıqlawı bulmasın, Könbatış illärennän yasalğan belderülär bulmasın, Milli kileşü xökümäteneñ anıq räweştä räsmi xökümät bularaq qabul itelüe kürenä. Liviyanıñ yar buylarında möhacir kontrabandasın totqarlaw öçen küreläçäk çaralar mäs’äläsendä Awrupa Berlege monnan arı Milli kileşü xökümäten räsmi organ bularaq qabul itä. Tobruk xökümäteneñ, Liviya üzäk bankı häm Milli neft’ şirkäteneñ bülekçälären üzäktän ayırıp, üz xökümäteneñ oyışmaları buluın iğlan itüenä qarata da bu oyışmalarnıñ tanılmayaçağı mäs’äläsendä Amerika Quşma Ştatları häm başqa illär töğäyen häm anıq totış aldılar.

Fäqät ber ük waqıtta Wäkillär mäclesen dä Liviyanıñ qanun çığaru organı bularaq tanıdılar. Bu räweşle Wäkillär mäclese Liviya säyäsi kileşüe häm Milli kileşü xökümäten raslamağan oçraqta Milli kileşü xökümäteneñ qanuni bularaq legallege bäxäsle bulaçaq. Kirtälärne beterü öçen Kobler Wäkillär mäclese äğzaläreneñ kiräk bulsa başqa ber şähärdä citärle külämdä cıyıluınıñ tä’min itelüe şartı belän tawışqa quyıla alınaçağın beldergän ide.

Läkin mäcles äğzalärendä soñğı ber ayda kürengän yaña totış monıñ älegä mömkn bulmayaçağın kürsätä.

Şul uq waqıtta “Hafter probleması” motlaq räweştä ike säbäp arqasında xäl itelergä tiyeş. Berençese, Hafterneñ tışqı yaqlawçıları. Frantsiya, Misır, Soğud Ğäräpstanı häm Berläşkän Ğäräp Ämerlekläre – Hafterne yaqlawçı möhim aktyorlar bulıp tora. Monnan tış Hafter – könçığıştağı qabilälärneñ möhim öleşeneñ yaqlawına iyä.

Xalıqara cämäğätçelek ozaq waqıttan birle Liviyağa qarata yaña ber tışqı qatışunı mäcbüri dip kürä. Kiñ qırlı legallek nigezenä salınğan kileşü xökümäteneñ çaqıruınıñ qatışunı legalläşteräçäge uylanıla. “DEAŞ”nıñ Liviyadağı barlığı häm qaçaqlar belän keşe kontrabandası probleması Awrupağa häm xalıqara iminlekkä yanawçı wazğiyät bularaq qabul itelä.

Xäzerge waqıtta äz sanda bulsa da amerikan, ingliz häm frantsuz maxsus iminlek törkemnäre Liviyada urnaşqan. Ämma bu xärbi qatışu öçen citärle tügel. Süriyädä häm Ğiraqta citdi däräcädä yuğaltular yäşäwçe “DEAŞ”nıñ suğışçılarnı Liviyağa küçerüe kötelä. Bu küçerüdän êlek oyışmağa qarşı operatsiya oyıştırıluı uylanıla. Könbatış köçläreneñ xärbi qatışu öçen motlaq ber çaqıru alu şartın kötmiçä äzerleklärenä başlawı kürenä.

Xärbi qatışunıñ Milli kileşü xökümäte citdi ber qorılışqa, strukturağa äylänmi torıp ütkärelüe telgä alına. Bu barışta Liviyanıñ cirle törkemnäre çitläşterelmäyäçäk häm Milli kileşü xökümäten tanuçı suğışçılar da operatsiyağa alınaçaq. Fäqät Milli kileşü xökümäte Premyer-ministrı Sirac çit il qatışuınnan kübräk Liviya yäşlärennän torğan ittifaqnıñ “DEAŞ”qa qarşı suğışuı yaqlı. Ämma monıñ mömkin bulmayaçağı da mäğlüm. General Hafter başqa suğışçı köçlär tıyılmağan oçraqta Milli kileşü xökümätenen boyırığı astına kermäyäçägen yaqın waqıtta açıqladı. Xäzerge waqıtta öç xökümätkä bäyle suğışçı köçlär “DEAŞ”qa qarşı suğışu raslawı belän Sirtägä taba yulğa çıqqan wazğiyättä. Êşneñ säyer yağı – Hafterneñ köçläre belän Milli kileşü xökümätenä bäyle Mısratalı köçlärneñ, äle “DEAŞ”qa qarşı suğışnı başlatmıyça, ber-berläre belän bäreleşüe. Ayıruça qısqa waqıt êçendä Mısrata berlekläre ike tapqır “DEAŞ”nıñ intixar höcümenä duçar buldı.

Näticä bularaq Milli kileşü xökümäteneñ Tripolida êşçänlegenä başlağan çornıñ qısqa waqıtta yaña ber xaosnı tudıru riskınıñ buluın äytergä bula. Fäqät bu çor forsatqa da äyländerelergä mömkin. Forsat yulınıñ açıluı isä - Tobruktağı totqarlawçı lagernıñ tışqı yaqlaw tabu ömeteneñ betüenä bäyle.