Törkiyä - Rusiya mönäsäbätlärendä yaña däwer

Törkiyä belän Rusiya arasında 2015 nçe yılda küzätelgän oçqıç krizisınnan soñ ike yaqlı mönäsäbätlär qabat cayğa salındı. Mönäsäbätlär tiz räweştä kamilläşep säyäsi, diplomatik, xärbi häm iq’tisadi tarmaqlarda möhim alğarış täêmin itelde. Törkiyä –Rusiya mönäsäbätläreneñ tiz üseşendä ike il liderları arasındağı şäxsi mönäsäbät, urtaq mänfäğät’kä nigezlängän xezmättäşleklär häm Amerikanıñ soñğı däwerdäge totışınnan kilep tuğan tınıçsızlıq möhim rol’ uynadı. İke il arasında şaqtıy tarmaqta xezmättäşşlek alğa kitsä dä küp kenä ölkädä fiker ayırmaları däwam itä. 

      Säyӓsӓt, iq’tisad hӓm ictimaği tikşerenülӓr waqıfı SETA tikşerenüçese, yazuçı Can Acunnıň Törkiyä –Rusiya mönäsabätlärendä yaña däwer xaqında añlatmasın täq’dim itäbez.

Rusiya Federaśiyäse däwlät başlığı Vladimir Putinnıñ Törkiyä –Rusiya mönäsäbätläreneñ könnän kön üsä baruın belderep “Mönäsäbätlärebez häm tiränäyä,häm anıñ êçtälege dä bayıy bara” dip äytüe nigezdä Törkiyä –Rusiya mönäsäbätläreneñ üseşen kürsätä. İke il arasında ayıruça ênergetika häm iq’tisad tarmaqlarındağı üseş zur ähämiyätkä iyä. Rusiyäneñ êlekke finans ministrı Zadornovnıñ “Törkiyä belän iq’tisadi bäyläneşlärebez nıq. Törkiyä Rusiyäneñ iñ zur 10 säwdä partnyerı arasında urın ala” dip äytüe bu bäyläneştä bik möhim.

Rusiya Federaśiyäse tamğaxanä xezmäte mäğ’lümatlarına kürä,ağımdağı yılnıñ 6 ayında Törkiyä 37%qa artıp 13 milliard 300 million dollarğa citkän säwdä küläme belän Rusiyäneñ iñ zur 4 nçe säwdä partnyerı buldı. Rusiya turistlarınıñ Törkiyädä yal itüe dä ike il mönäsäbätläre cähätennän zur ähämiyätkä iyä. Rusiyädän kilüçe turist sanınıñ daimi räweşta arta baruınnan qanäğät’ buluların beldergän Törkiyä tışqı êşlär ministrı Mävlüt Çavuşoğlu bıyıl Törkiyädä 6 million Rusiya turistın qunaq itärgä cıyınuların citkerde.

Ênergetika tarmağında ike il bergä alıp barğan “Aqqoyı” atom-töş stanśiyäse häm “Törek ağımı” kebek möhim proyektlar bar. “Aqqoyı” atom-töş stanśiyäse Törkiyäneñ ênergiya ixtıyacınıñ 10%ın qanäğät’länderäçäk häm könnän kön üsä baruçı Törkiyä iq’tisadınıñ ênergiya ixtıyacın garantiya astına alu cähätennän ähämiyätle. Şulay uq “Törek ağımı” proyektı da Törkiyäneñ ênergiya ixtıyacın qanäğät’länderü häm garantiya astına aluın täêmin itä. “Törek ağımı” proyektınıñ ikençe êtapta Balkan illärenä ireşüe dä planlaştırıla.

Ênergetika häm iq’tisad tarmaqlarındağı xezmättäşlek belän bergä Rusiya häm Törkiyä arasında xärbi xezmättäşlek tä arta bara. Törkiyäneñ Rusiyädän S-400 hawa saqlanu sistemaları satıp aluı häm alarnı 2019 nçı yılda tapşıru ike il mönäsäbätlären tağın da tiränäytä.

 Bu bäyläneştä Rusiya däwlät saqlanu sänäğäte şirkäte ”Rostex”nıñ xalıqara xezmättäşlek häm regional’ säyäsätlär direktorı Viktor Kladov “S-400 kileşüe -  illärebez arasındağı xärbi-texnik xezmättäşlekne üsterü häm nığıtu öçen  möhim adım. Törle yaña sänäğät’lärdä dä xezmättäşlekne kamilläşterü öçen bernindi kirtä yuq”digän ide.

Törkiyä –Rusiya mönäsäbätläreneñ üsüe Amerika Quşma Ştatların tınıçsız itä. Rusiyädän S-400 hawa saqlanu sistemaları satıp alu arqasında Amerika räsmi zatları Törkiyä räsmilären Törkiyä dä partnyerı bulğan F-35 xärbi oçqıçları alunı tuqtatu belän yanıy. Törkiyä tışqı êşlär ministrı Mävlüt Çavuşoğlunıñ S-400 neñ Törkiyä öçen saylap aly tügel, mäcbürilek buluı turındağı açıqlawı bik möhim. NATO illäre Törkiyägä hawa saqlanu sistemaların Törkiyäneñ taläplärenä qaramastan satunı kire qağa.

Şulay uq Törkiyä belän Amerika Quşma Ştatları arasında “FETÖ”,”PKK/YPG” häm Branson krizislarınıñ küzätelüe ike NATO berlektäşe arasında mönäsäbätlärne kiyerenke xälgä kiterde. Amerika Quşma Ştatları ilbaşı Donal’d Trampnıñ Törkiyägä qarata sankśiya kertü qararı mönäsäbätlärgä tiskäre yoğıntı yasadı. Törkiyä tışqı êşlär ministrı Mävlüt Çavuşoğlunıñ Mäskäw säfäre waqıtında “Rusiya belän Törkiyä arasında yaxşı mönäsäbätlär qayberäwlärne könläşterä” digän süzlären dä bu qısada bäyäläw kiräk.

Törkiyä belän Rusiya arasında mönäsäbätlär uñay yünäleştä däwam itsä dä qayber mäs’älälärdä fiker üzgälege dä bar. Ayıruça Süriya mäs’äläse bäyläneşendä Törkiyä häm Rusiya Astana barışında bergä xäräkät itsä dä töp totış yağınnan ike il  ber-bersenä qarşı.

Rusiya İdlibkä yünälgän rejim höcümenä röxsät birgän häm monı yaqlağan oçraqta Törkiyädä citdi qaçaq krizisı barlıqqa kiläçäk häm bu ike yaqlı mönäsäbätlärgä zıyan kiteräçäk.Törkiyä moña oxşaş räweştä Rusiyäneñ Qırımnı yawlap aluına häm Qırım tatarlarına qarata säyäsätenä dä qarşı çığa. Törkiyä belän Ukraina arasında saqlanu sänäğäte häm başqa şaqtıy tarmaqta xezmättäşlek üsä bara. Törkiyä Ukraina mäs’äläsendä Rusiyäneñ säyäsätlären xuplamıy. Süzebezne yomğaqlap şunı äytäse kilä,Törkiyä belän Rusiya mönäsäbätläre küpme genä kamilläşsä dä Törkiyä ber NATO ile.