"Rusiyä üz uyının qullanudan tartınmayaçaq"

Törkiyä häm Rusiyä arasında “urtaq mönäsäbätlär” çorı

2017nçe yılnıñ 3nçe may könne Rusiyä Federaśiyäseneñ Soçi qalasında uzğan Putin-Ärdoğan sammitı iñ yaqın Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlärendä yaña säxifäneñ açıluına säbäp buldı. Çönki ênergetikadan saqlanu sänäğätenä, igençelektän ğaläm texnologiyasına, strategiyadan iminlekkä, turizmnan mädäniyätkä qadär şaqtıy mäs’älä söyläşülärdä quzğatıldı häm böten mäs’älälärdä berniçä keçkenä problemadan tış kileşügä ireşelde. Yuğarı däräcäle oçraşudan soñ yasalğan açıqlawlarda här ike lider da Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlärendä “cayğa salınu”, “normal’läşü”neñ tämamlanuın häm monnan arı “urtaq mönäsäbätlär” däräcäsenä küçelüen belderde. Läkin bu näticägä ireşü öçen awırlıqlar belän tulı çorlardan uzıldı häm ike il mönäsäbätläre bik awır sınawlardan uzdı.

Tarixi yaqtan qaralğan çaqta da Törkiyä häm Rusiyä arasında qıtırşılı mönäsäbätlär barışınıñ buluın kürergä bula. Här ike il dä Awraziya geografiyasınıñ tarixi häm geografik tiränlegenä iyä köçle däwlätlär. Berse global’ köç bulsa, ikençese dönyaküläm köç bulırğa tırışqan regional’ köç.

İñ yaqın çorda barlıqqa kilgän bertörkem waqiğalar (waqıyğalar) tezmäse Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlären xalıqara kön tärtibeneñ iñ yuğarı noqtasına citkergän ide. 2015nçe yılnıñ 24nçe noyabr’ könne Süriyä çigendä Rusyäneñ “SU-24” törendäge xärbi oçqıçınıñ Törkiyä oçqıçları tarafınnan bärep töşerelüe ike däwlät arasında zur krizisqa säbäp buldı. Soñınnan 2016nçı yılnıñ 19nçı dekabr’ könne Rusiyä tulı wäqalätle ilçese Andrey Karlovnıñ Änkarada üterelüe häm annan soñğı çorda Süriyädä başqarılğan “Färat qalqanı” häm “Diclä qalqanı” kebek xärbi operaśiyälär ike il arasında waqıt waqıt säyäsi häm strategik awırlıqlarnıñ päydä buluına säbäp buldı.

Fäqät Awrupa Berlege illäre häm Amerika Quşma Ştatlarının Qırım krizisı arqasında Rusiyägä iqtisadi häm säyäsi çikläwläre, “NATO”nıñ, qabat êlekke ğomum strategiyasına qaytıp, Rusiyä yanındağı Pol’şağa häm Baltiq illärenä xärbilärne häm qorallarnı cibärep çolğap alırğa tırışuı Mäskäwne yaña êzlänülärgä êtärde. Rusiyä, ber yaqtan, Awraziya bloğınıñ liderlığın da alğan bulsa, şul uq waqıtta bu bloknı köçäytü öçen Törkiyä belän xezmättäşlekne üsterü êzlänülärenä kerde. Könbatış blokı häm Awrupa Berlege illäre tarafınnan oxşaş basımnarğa duçar bulğan Änkara Waşington häm Bryusselne tigezläw-balanslaw öçen Mäskäw kartasın qullanu mömkinlegen iğtibarsız qaldırmadı. Şuşı maqsatnı tormışqa aşıru öçen Törkiyä İlbaşı Ärdoğan 2016nçı yılnıñ 27nçe iyün’ könne kiçerüne sorap yazğan xatı belän Mäskäw belän Änkara arasındağı bozlarnıñ êrüen buldırdı.

Annan soñğı barıştan 3nçe mayda ütkärelgän yuğarı däräcäle oçraşuğa qadär Putin häm Ärdoğan biş tapqır oçraştı. Bu tığız diplomatiya xäräkäte här ike il ministrları arasında ütkärelgän küp sanda cıyılışlar belän däwam itterelde häm monnan tış Ğomum ştab başlıqları da oçraştı. İqtisad, tışqı säyäsät, xärbi, säyäsi häm sośial’-mädäni mäs’älälär kebek kiñ qırlı räweştä uzdırılğan bu cıyılışlarda böten mäs’älälärdä telängän näticä täêmin itelä alınmadı.

Bigräk tä xärbi, strategik häm iminlek mäs’äläläre - ike il arasında problemalarnıñ kilep çığuına säbäp bulğan ölkälär. Bu wazğiyät isä ayıruça Süriyägä qağılışlı säyäsätlärdä päydä bula. Rusiyä Törkiyäneñ terrorçı dip qabul itkän “PKK-PYD” häm “YPG” kebek êlementlarğa qoral yärdämen häm logistik yaqlaw täêmin itkän bulsa, Änkaranıñ iminlek maqsatlı Tön’yaq Ğiraqta (Ğıyraqta) häm Tön’yaq Süriyädä başqarğan “Diclä qalqanı” operaśiyasına dä qarşı çığa. Läkin ğadättä xärbi, iminlek häm strategik mäs’älälärdä kilep çıqqan kileşmäwçänleklär ike ilneñ qalğan başqa mäs’älälärdä xezmättäşlek urnaştıruın totqarlamıy. Bu wazğiyät isä ike yaqlı mönäsäbätlärdä inde bik iskä töşmägän model’ bulğan kompartmentalizaśiya ısulınıñ Törkiyä häm Rusiyä arasında yaxşı êşläwen kürsätä. Bu mönäsäbät modelendä çişeleşe awır bulğan problemalarnıñ çağıştırmaça çişeleşe ciñel, qulay bulğan yäki uñay bulğan ölkälärneñ, tarmaqlarnıñ yulın yabıp quyuına forsat birelmi.

Näticä bularaq Rusiyä – diplomatiya yolası bik köçle bulğan däwlät. Zur däwlät-keçkenä däwlät mönäsäbätlären bik mahir, osta itep, ämma ber ük waqıtta kisken räweştä qullanğan ber köç. Şuña kürä dä mondıy ber däwlätkä qarata alıp barılaçaq säyäsättä tigezlek, balans nigezenä salınğan häm küp ülçämle funkśiyağa iyä säyäsi paradigmağa ixtıyac bar. Tigezlek bozılğan oçraqta Rusiyä proyektlağan uyın sxemasın üz faydasına häm berlektäşenä qarşı qullanudan tartınmayaçaq.

Professor, doktor Mustafa Sıtkı Bilgin (Änkara Yıldırım Beyazıt universitetı qarşındağı Xalıqara mönäsäbätlär häm strategik tikşerenülär institutı mödire, Yaqın Könçığış häm Qavqaz belgeçe)