Saylaw barışı nigä qotıplaştıruçı tügel?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Törkiyädä tizdän ilbaşı häm xalıq ışanıçlısı saylawı uzaçaq. Namzätlär häm säyäsi partiyälär saylaw kampaniyaları alıp bara. Törkiyä tarixında täwge tapqır ilbaşı idäräse sisteması saylawı barışına küz salğanda  berençe bulıp iğ’tibarnı cälep itkän närsä –bügenge köngä qadär kürelmägän tınıç barış küzätelüe. Êlekke kisken, qotıplaştıruçı .çiktän tış ğıybarälär urın alğan saylaw kampaniyaları yuq. Bu wäzğiyät’neñ  säbäpläre nilär soñ?

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

50%tan kübräk tawış cıyı öçen kileşüçän säyäsät mäcbürilege

Êlekke saylawlarğa küz salğanda şunı küräbez - Törkiyä säyäsätendä 20% tiräse tawış belän xakimiyätkä kilü mömkin ide. “Ğadälät häm qalqını” partiyäse (Aq partiya) üze öçen dä tağın da qıyın bulğannı saylap däwlät başlığınıñ 50%tan kübräk tawış belän saylanuı qağıydäsen ğamälgä kertüdä äydäp bardı. Monnan soñ säyäsi partiyälärneñ barı tik üz saylawçıları öçen säyäsät buldıruları citmäyäçäk. Namzätlär xakimiyätkä kilä alu öçen cämğiyät’neñ kiñ qatlamnarınnan tawış cıya alaçaq säyäsätlär buldırırğa tiyeş. Bu maqsatnı küzdä totıp yaña saylawçı massalarına barıp ireşüläre  ,alarnı künderüläre kiräk. 50%tan kübräk tawış cıyu ixtıyacı böten partiyälärne êlekke barı tik üz saylawçısına yünälgän säyäsättän çitkä çığarğa mäcbür itä. Bu qısada barlıq partiyälärneñ tağın da kübräk ictimaği qatlamnarnı cälep itüläre ,tağın da kübräk kileşüçän säyäsät alıp baruları kiräk. 

Törkiyäne idarä itüneñ regional’ awırlığı küz uñında totılğanda namzätlär häm partiyälärneñ saylaw sisteması taläp itkänçä kileşüçän säyäsät alıp barırğa mäcbür buluları uñay täräqqiyät’.

2 nçe tur ixtimalı

Cämäğätçelek fikeren öyränü näticäläre ilbaşı saylawınıñ berençe turda tämamlanaçağın kürsätsä dä oppoziśiya partiyäläre häm namzätläre saylawnıñ ikençe turğa qaluı öçen bar köçenä tırışa. Saylawnıñ ikençe turğa qalu ixtimalı namzätlär häm partiyälärne çığışlarında tağın da iğ’tibarlı buluğa êtärä.

Ayıruça oppoziśiya partiyäläreneñ üz saylawçıları belän genä 50%tan kübräk tawış cıyu ixtimalları bulmağanğa kürä qalğan partiyälär häm öleşçä “Ğadälät häm qalqınu” partiyäsennän (“Aq” partiyädän)  tawış aluları kiräk. Bu mäcbürilek partiyälär häm namzätlärne tabiği bularaq qalğan partiya saylawçıları oşatmayaçaq süzlär häm ğamällärdan yıraq torırğa ,küp massalarnı qolaçlawçı säyäsätlär alıp barırğa êtärä.

Ber namzät yäisä partiya östen ,köçle bula almıyça, ilbaşı ikençe turda saylanaçaq wäzğiyät’tä ikençe tur ixtimalınıñ yomşartuçı täêsire tağın da açıq kürenä. Mondıy ixtimalda partiyälär 2 nçe turda törle ittifaqlarğa kerä alğanğa kürä qalğan partiyälärneñ dä tawışlarına moxtac bulğanğa söyläşüläre kisken tös almayaçaq.  

Saylawçılarnıñ da turıdan –turı namzät kürsätä aluı

Êlekke ilbaşı saylawlarında barı tik partiyälärneñ mäcles(parlament)   törkemnäre yäisä bilgele ber külämdä xalıq ışanıçlısı namzät kürsätä ala de. Monda nigezdä saylawçı iradäseneñ ärcädä tiyeşençä çağılış tapmaw riskı bar ide.

Bu demokratiya häm xörriyätlär cähätennän  ber citeşsezlek ide. Yaña sistemada bu kimçelek beterelde. Yöz meñ tawış belän xäzer härkem ilbaşı namzäte bula ala. Bu xoquq ayıruça keçkenä partiyälär, marginal’ törkemnärne sistema êçendä totu cähätennän dä uñay wazıyfa başqara. Bu xoquq birelmasä älege partiyälär ,törkemnär tağın da qırıs, kisken bula alır ide.Älege xoquq belän bu qatlawlar da namzät kürsätä alu potenśialına iyä. Yöz meñ tawış cıya almağan oçraqta barı tik sistemağa ğayep taşlaw mömkinlekläre qalmadı.

İttifaqlarnıñ saylawdan êlek qorıluı

Törkiyädä êlekke saylawlarda partiyälärneñ ittifaq buldıruı qanuni tügel ide. Bu saylawda ittifaq buldıru mömkinlege tuğanğa säyäsi partiyälär kübesençä Cömhür ittifağı yäisä Millät ittifağı êçendä saylawda qatnaşalar. Säyäsi partiyälärneñ ittifaqlar belän saylawda qatnaşuı säyäsi kiyerenkeleklärne kimetä. Êlek ittifaqlar ,koaliśiyalar saylawdan soñ tözelä ide. Saylawdan êlek isä çın-çınlap saylaw barışı küzätelä ide. Xäzer isä ittifaqlar saylawdan êlek tözelgän öçen häm saylaw barışına östä sanalıp kitelgän faktorlar da yoğıntı yasağanğa kürä säyäsi bäxäslär tabiği bularaq yomşara. İttifaqlarnıñ saylawdan êlek tözelüe saylawda alarnı xuplaw yäisä xuplamaw mömkinlege dä tudıra.

İttifaqlar belän saylawda qatnaşu 10% kvotası täêsir itmägängä kürä keçkenä partiyälärne dä parlamentqa kertü potenśialına iyä. Parlamentta säyäsi wäkilneñ artuı da saylaw barışında säyäsi kiyerenkelekne kimetä.

Çitläşterüçe üzañ säyäsätenä cawapsız qalu

Saylaw barışında ayıruça sul partiyälär daimi räweştä kön tärtibenä kitergän qadimçe-progressiv ,dönyawi-anti dönyawi ,zamançalıq,atatörekçelek bäxäsläre hiç küzätelmi.Bu bäxäslärneñ älege partiyälär öçen mäğ’näsez qaluın äytü raśional’ tügel. 

Söyläşü räweşe üzgärüneñ töp säbäbe –üzgärgän saylaw sisteması. Barı tik üz saylawçısı  häm çitläşterüçe üzañ säyäsäte  belän 50%tan kübräk tawış cıya almaw partiyälärne distä yıllar alıp barğan säyäsätlären küzdän kiçerergä mäcbür qıla. Xakimiyätkä kilä alu öçen çitläşterüçe üzañ säyäsätenä tügel, kiñ ictimaği qatlawlarnıñ yaqlawına moxtac buluı partiyälärdän mäcbüri üzgäreş taläp itä. Partiyälärneñ törle qatlawlar belän êlemtä urnaştırırğa mäcbür buluı uñay täräqqiyät’.

Terror törkemnäreneñ çitläşterelüe

Saylaw barışında iğ’tibarnı cälep itkän tağın ber faktor –terror  oyışmaları belän üz arasına distanśiya quya almağan “Xalıqlarnıñ  demokrat” partiyäse (HDP) belän küreneştä genä bulsa da ber partiyäneñ  dä ittifaq tözergä telämäwe. Bu ictimaği basım demokratiyäneñ üz qağıydäläre qısasında êşläwe cähätennän uñay täräqqiyät’. Säyäsi partiyälär ber yaqtan grajdanlıq häm demokratik oyışma bularaq saylawda qatnaşqanda saylawdan soñ saylanmağan terror äğ’zalarınnan boyırıq ala almayaçaq.

Populizmnıñ artuı

Saylaw barışında kiñ ictimaği qatlawlarnıñ yaqlawın alu kiräklege populizmnı da arttıra. Ayıruça oppoziśiya partiyäläre närsäne niçek citeşterü östendä tügel, närsäne niçek taratu östendä toralar. Bu beraz da ilneñ 2 meñ dollarlıq tügel ,10 meñ dollarlıq il buluı , 80 śentqa moxtac bulmawı belän bäyle. Salımnarnıñ artuı bazarnı, grajdanlıq mäydanın kimetä, citeşterüne töşerä. Härkemgä här mäs’lädä  ber närsä kötmiçä wäğ’dä birüneñ axırı citeşterä, êşläp çığara almaw , yäğ’ni yuqlıq digän süz.

Yaña säyäsät:qarşı bulğannıñ tügel, mömkin bulğannıñ artınnan çabu

Törkiyä töbägendä bik citdi qurqınç-yanawlar belän oçraşqan wäzğiyät’tä êçke säyäsättä ayıruçı tügel berläşterüçe, qotıplaştıruçı tügel tuplawçı,üzañ säyäsäte belän keçkenä cämğiyät’lärne tügel, cämğiyät’neñ zur qatlawlarına östenlek birgän säyäsätlärne üz itü,saylaw il däwamçanlığı cähätennän bik möhim. İlbaşı idaräse xökümät sisteması monı xäzerdän täêmin itkän kebek kürenä. Namzätlär häm partiyälär kiñ ictimaği qatlawlardan tağın da kübräk tawış cıyu öçen marginal’/qarşı bulğannıñ tügel, mömkin bulğannıñ artınnan çabarğa tiyeş.

Säyäsät bolay da mömkin bulğannıñ sänğäteder.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı