Çanakkalä uzılmas, keşelek yığılmas

►Global' perspektiva 11

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Çanakkalä uzılmas, keşelek yığılmas

İllärneñ tarixında yazmışların bilgeläwçe bik möhim waqiğalar (waqıyğalar) bar. Bu waqiğalar (waqıyğalar) qayçağında dönya tarixın da üzgärtä ala. 103 yıllığın iskä töşergän Çanakkalä suğışı da dönyanıñ yazmışın üzgärtkän suğış.

Bu suğışta, İstanbul yawlap alınıp, Ğosmanlı däwläte çitläşterelep, diñgezdän Patşa Rusiyäsenä yärdäm cibärü – maqsatlardan berse ide. Monıñ öçen Angliya, Franśiya, Awstraliya, Kanada, Yaña Zelandiya, Hindıstan kebek illärneñ xärbilärennän torğan Antanta däwlätläre yözmeñnärçä ğaskäriye belän Dardanel’ buğazında cıyıla. Diñgezdän uza alu öçen bar köçläre belän höcüm itälär. Uza almağaç ciröstennän xärbi desantnı çığarıp saqlanu nığıtmasın ütärgä tırışa. Ämma qarşılarında böten texnik köteklärgä qaramastan watannarın iman köçe belän yaqlağan Ğosmanlı ğaskären kürä.

Suğış 1915nçe yılnıñ fevral’ ayında başlıy häm şul uq yılnıñ dekabr’ ayında betä. Artınnan yözmeñnärçä üle, xäbärsez yuğalğannarnı, äsirlärne, yaralanuçılarnı qaldırıp. Tarixnıñ, bälki, iñ zur qayğı-xäsrätlärneñ bersen yäşätep. Ni çaqlı sıqranu-yılaşlarnı, qayğı cırların yazdırıp. Monnan aldağı suğışlarda küp sanda ğaskäri şähit bulğanı öçen bu suğışta tağın da yäş’räk bulğannar ğaskärgä alına. Şuña kürä bu suğış “unbişlelär suğışı” dip tä belenä. “Äy unbişle unbişle, tokat yulları taşlı, unbişlelär kilä, qızlarnıñ küze yäş’le” xalıq cırında cırlanğanı kebek.

Ul yılnı ilneñ şaqtıy mäktäbennän yäş’lär suğışqa kitä. Galatasaray, İzmir häm min dä uqığan Soltan Abdulhamit çorında açılğan Konya liśeyı soñğı sıynıfları suğışqa kitkäne öçen çığarılış uquçıları bula almağan.

Akif “Çanakkalä şähitlärenä” şiğirendä suğışnı häm qaharman batırlarıbıznı şuşı yulları belän taswirlıy:

İske dönya, yaña dönya, böten akvâm-ı bäşär,

Qaynıy qom kebek, tufan kebek, mäxşär mäxşär.

Cide klimat cihânnıñ tora qarşıñda da,

Awstraliya belän bergä qarıysın: Kanada!

Çährälär başqa, tellär, tännär tösle-tösle;

Ğadi ber waqiğa bar: wäxşileklär tiñ

Äy, şuşı cirlär öçen tufraqqa yığılğan ğaskäri!

Küktän atalarıbız töşep üpsä ul paq mañğayıñnı layıq sin aña”

Suğışta räsmi terkälgän yazmaları bulmasa da, Ğosmanlı ğaskäreneñ 250 meñ şähit birüe äytelä. Bu şähitlär ğadättä mäktäptä, liśeyda, mädräsädä häm universitetta uqığan belemle keşelärebez. Bu çaqlı uqımışlı keşeneñ şähit buluı – annan soñ bik zur awırlıqlarğa säbäp bula.

Ğosmanlı ğaskäreneñ şähitläre ul çaqtağı Ğosmanlı çikläre êçendä urnaşqan urınnardan yäisä üzixtıyarıy bularaq qatnaşqannarı öçen törle illärdän bula. Bügenge Törkiyä çikläre êçendä urnaşqan vilayätlärebez belän bergä Balkan millätlärennän, Yaqın Könçığış millätlärennän, Qavqazdan qatnaşuçılar häm şähitlär bar.

Biredä Kosovalı olı yäş’täge İl’yas abzıydan işetkännärem belän urtaqlaşırğa telim. Anıñ awılınnan da Çanakkalä suğışına küp sanda ğaskäri kitä. Ämma suğıştan soñ 3 soldattan tış barısı da şähit bula. Awıllarına qaytqan çaqta ğaskärilär awıldaşlarına närsä äytergä dip bik nıq qayğıralar. Çönki şähit iptäşläreneñ xäsrät belän, küz yäş’läre belän yullarda kötkän ata-anaları, söygännäre, balaları, yaratuçıları bula. Awılğa beryulı kersälär, alarnıñ böten ömetlären yuqqa çığarırğa telämilär. Şuña kürä awılğa bilgele ber aralıq belän barırğa bulalar. Berençe ğazıy ğaskäri awılğa qaytqaç, böten awıl xalqı qalğannarın sorıy. Ğaskäri: “Kilerlär, kilerlär”, - di. Ber atna uzğaç ikençe ğaskäri awılğa qayta. Ul da qızıqsınu häm xäsrät belän kötkän awıldaşlarına şuşındıy uq cawap birä: “Kilerlär, kilerlär. Soñğı ğazıy ğakäri dä şulay uq êşli. Bu räweşle awıldaşların qayğılı xäbärgä äkrenläp äzerlilär.

Çanakkalä suğışı nigezdä imperializmğa qarşı mazlum, cäberlängän millätlärneñ Ğosmanlı ğaskäre saflarında başqarılğan qarşılıq kürsätü. Böten texnologik östenleklärgä qaramastan töbägebezneñ mazlum millätläre bergä imperializmnıñ kiçüenä röxsät birmi. Çanakkalä häm annan soñğı Azatlıq suğışında Hindıstan häm Äfğanstan kebek Kön’yaq Aziya möselmannarı da yärdämnären qızğanmıy. Şuşı mäğnäse belän Çanakkalä dastanı keşelek öçen ömet simvolı bula.

Bügenge köndä dä global’ naçarlıq dairäläre şaqtıy cirlärdä, geografiyada oxşağan yawlap basıp alu êşçänlegen başqara. Çanakkalä – mazlum, cäberlängän millätlärneñ bergä xäräkät itkän, härtörle basıp yawlap alu xäräkätenä qarşı bergäläşep qarşılıq kürsätkän oçraqta imperialistlarnıñ maqsatlarına ireşä almayaçağın kürsätüçe iñ yaqın, iñ qayğı-mixnätle, iñ küzgä taşlanıp torğan sabaqlardan berse. “Bülgälä, häm idarä it” säyäsätenä qarşı barı tik bergä qarşılıq kürsätep bula alaçağınıñ çağılışı.

Härtörle imperialist höcümgä qarşı toru, älbättä, qimmätle. Şulay da qarşılıq kürsätüneñ niçek yasalaçağı, nindi ısullar, äytemnär belän başqarılaçağı da möhim. Bügenge köndäge imperialist höcümnärgä qarşı torğan çaqta, qızğanıç, näfrät süzläreneñ cäyelüenä dä şahit bulabız. Keşelärneñ yawlap aluçılardan näfrät itmäwläre häm şuşı süzlärne äytmäwläre awır, älbättä. Näq menä şuşı cähättän dä Çanakkalä suğışı häm annan soñğı täräqqiyätlär bezneñ öçen yul kürsätüçe üzençälegendä.

Awstraliya, Yaña Zelandiya kebek illär tarixlarında artıq suğış bulmağanı öçen Çanakkalä suğışına millät buldıru cähätennän dä qarıylar. Yuğisä bez tarixındağı hiçber suğıştan, cinüdän häm ciñelüdän “bu bezdän tügel” qaraş totışın buldırmağan millät. Dön’yada millät bulu öçen başqasına ixtıyac toymağan, bu qısada başqası bulmıyça millät bula alğan siräk millätlärdän berse. Bu Çanakkalä öçen dä şuşılay. 250 meñ şähitebezgä, bu çaqlı qayğı-xäsrätkä, yuğaltuğa qaramastan Çanakkalädän dä “bu bezdän tügel, başqalaştıru” totıtışında bulmadıq. Mondıy waqiğalarğa qarata qaraşıbıznı, tarixıbıznıñ häm śivilizaśiyäbezneñ perspektivasın  Atatörekneñ Anzaklar öçen äytkän süzläre çağıldıra: “Yıraq yaqlardan balaların suğışqa cibärgän analar yılamağız. Balalarığız bezneñ qoçağıbızda. Xozur êçendä yatalar häm xozur êçendä tınıç yoqlayaçaqlar. Alar bu cirlärdä cannarın birgännän soñ monnan arı bezneñ balalarıbız buldı”.

İmperialist höcümnärgä qarşı näfrät süzlären söyläw, başqalaştıru, yat itü – bezne tağın da taraytır, üz êçebezgä yabar. Älbättä, bik awır. Ämma mondıy höcümnär aldında śivilizaśiyäbezneñ qimmätläre belän ni çaqlı bizälsäk, cihazlansaq, härtörle imperialist höcümgä qarşı keşelek isemennän ömetebezne ul xätle artaçaq. İmperialist höcümnär qısqa waqıtta uñışqa ireşsä dä, başqalarnı yat itmäwçe, üz êçenä yabılmawçı qaraş totışına iyä bulsaq,  keşelek yığılmayaçaq, zolım üz öleşen kertmäyäçäk. Mänfäğätkä nigezlängän härtörle êkspluataśiyä, yawlap alunı legal’ dip kürüçe kolonial’ tırışular irtäme soñmı ciñeläçäkter.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.