شهر باستانی هارپوت یکی از قدیمی‌ترین مراکز مسکونی آناتولی
قدمت این شهر باستانی به عصر مس‌سنگی می‌رسد
آناتولی با تاریخ هزاران ساله خود یک منطقه جغرافیایی بسیار مهم و رشد و نمود فرهنگ‌های مختلف بشری بوده است. این منطقه که هر لحظه آن موجب شگفتی‌ها شده و محل ظهور اولین‌های بسیاری در جهان بوده است، با این ویژگی منحر به فرد خود سرزمینی پیشگام برای تمدن بشری است. در هر دوره از تاریخ بشر حتی دوران پیدایش انسان‌های اولیه در کره زمین از نام آناتولی سخن به میان آمده است. در این سرزمین کهن‌سال بقایای متعلق به مراکز مسکونی بسیاری از عصر نئولیتیک که نیاکان‌مان به ساخت ظروف سفالی شروع کردند و عصر کالکولیتیک بعد از آن بدست آمده است. هر کدام از این مراکز مسکونی صحنه تحولات و پیشرفت‌های مهمی در تاریخ بشر شده‌اند. عصر کالکولیتیک در اصل به عصر مس‌سنگی معروف است. مراکز مسکونی واقع در حوزه رودخانه فرات در راس مهمترین مراکز مسکونی متعلق به این عصر در آناتولی قرار دارند. هارپوت یکی از این مراکز مسکونی مهم است که اساس و شالوده تمدن‌های بین‌النهرین را بوجود می‌آورد.
عصر مس‌سنگی در تاریخ بشر دورهای مهم است که در آن جای سنگ را فلز گرفته و به استفاده از انواع فلزات و در راس مس شروع شده و در مرحله پیشرفت آن روش‌های ریخته‌گری توسعه یافته است. حتی الگوی طبقاتی که موجب تغییرات بزرگ در دوره‌های بعد از آن و شروع درگیری‌ها و جنگ‌ها گردید، در این دوره از تاریخ شکل گرفت. در عصر مس‌سنگی مفهوم زندگی مسکونی بین انسان‌ها رایج شده و تعداد این مراکز با گذشت هر روز افزایش یافت. تبدیل روستاها به شهرهای کوچک، ظهور سبک‌های جدید مدیریتی و تخصص یافتن صنعت‌گران در رشته‌های کاری متفاوت در این عصر صورت تحقق به‌خود گرفت. با پیشرفت اقتصاد و بازرگانی مراکز مسکونی متعددی در اطراف روخانه فرات ساخته شدند. شهر باستانی هارپوت در استان الازیغ ترکیه نیز یکی از این مراکز مسکونی مهم در اطراف رودخانه فرات است. این شهر باستانی اغلب به‌عنوان یک شهر قدیمی متعلق به عهد عتیق و یا قرون وسطا تلقی می‌شود حال آنکه قدمت آن به اعصار کهن‌تر می‌رسد. بر اساس کاووش‌های باستان‌شناسی در هارپوت، قدمت اولین مرکز مسکونی در هارپوت تا عصر پالئولیتیک یعنی عصر پارینه‌سنگی می‌رسد. یعنی انسان‌ها از دوران قبل از تاریخ به اسکان در هارپوت شروع کردند. وجود منابع آبی و معدنی غنی در این منطقه شهر هارپوت را به یک مرکز مسکونی غیرقابل انصراف تبدیل کرد. نزدیکی هارپوت به معادن مس، هارپوت را به یک مرکز جاذبه تبدیل ساخت. مس خام استخراجی از این معادن در مراکز مخصوص در هارپوت و اطراف آن فرآوری شده و به ابزار برنده و آلات متفاوتی مانند تبر، سوزن تبدیل می‌شد. کالاهای اضافی موجب آغاز تجارت با کشورهای همسایه گردیدند. با گذشت زمان با سوریه، بین‌النهرین و آناتولی مرکزی روابط بازرگانی ایجاد شده و بدین‌ترتیب شهر هارپوت از نظر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی احیا شده و توسعه یافت. علیرغم گذشت زمان هارپوت همیشه موقعیت مهم خود را حفظ کرده و بویژه در دوره اورارتوها، رومی‌ها، بیزانس‌ها و عثمانیان به یک شهر بزرگ و تلفیق یافته با فرهنگ‌های متفاوت در آمد.
هارپوت که در دوران باستان بر روی صخره‌های صعب‌العبور مناسب با قابلیت دفاعی و حفاظتی ساخته شد، به‌معنی " قلعه سنگی " است. قلعه هارپوت که شهر نام خود را از آن گرفته، امروزه با توجه فراوان گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ مواجه است. این قلعه که در دوره اورارتوها ساخته شده، در دوره‌های متفاوتی مورد بازسازی قرار گرفته و تا به امروز رسیده است. در حفاری‌هایی که در قلعه و اطراف آن انجام گرفته، بقایای زندان، مخزن آب، انبار غلات، انبار مهمات ، ضرابخانه، مسجد و کارگاه‌های مختلف کشف شده است. بر اساس روایتی که در مورد قلعه هارپوت بین مردم منطقه نقل می‌شود، در جریان ساخت این قلعه منطقه برای مدتی با خشکسالی مواجه شده و استادان بنا بجای آب ملات مورد نیاز برای ساخت قلعه را با مخلوط کردن شیر با سفیده تخم مرغ تهیه کرده و به ساخت آن ادامه دادند. به‌همین خاطر قلعه هارپوت امروزه بین مردم به قلعه شیر نیز معروف است. مسجد اولو ( ulu )، یکی دیگر از بناها جالب در هارپوت است که به اندازه قلعه آن شایان‌توجه است. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد در آناتولی‌ست. البته صرفا به‌علت این ویژگی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. معماری مسجد اولو مانند برج کج پیزا در ایتالیا به‌شکل خمیده است. به گفته برخی‌ها مناره این مسجد به‌طور عمدی کج ساخته شده و برخی‌ها نیز معتقدند که این خمیدگی در اثر زمین‌لرزه به‌وجود آمده است. کلیسای حضرت مریم با نام دیگر کلیسای سرخ یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای آناتولی نیز در شهر هارپوت قرار دارد. ساختمان این کلیسا که از سوی بت‌پرست‌ها به‌عنوان عبادتگاه ساخته شده، بعدها از سوی سریانیان به کلیسا تبدیل گردید. کلیسای حضرت مریم که تا به امروز به‌شکل سالمی پا برجا مانده، به‌عنوان یکی از مهمترین کلیساهای باستانی در سرزمین آناتولی تلقی می‌شود. شهر باستانی هارپوت امروزه با کلیه بناهای تاریخی شگفت‌انگیز خود به یک موزه فضای باز شبیه است . این شهر عتیق که با تاریخ هزاران ساله خود اثرات ارزشمندی از تمدن‌های مختلف بشری به نسل امروزی ارمغان می‌کند، در فهرست موقت میراث فرهنگی جهان ( یونسکو ) جای دارد.
در حفاریات باستان‌شناسی در اطراف شهر عتیق هارپوت اثر سنگی نایاب کشف شده است. به گفته کارشناسان این اثر سنگی که در حین نهال‌کاری در منطقه بطور تصادفی کشف شده، اثری بی‌مانند در آناتولی‌ست. به لطف این اثر در می‌یابیم که تاریخ‌چه هارپوت به هزاران سال پیش از این می‌رسد. اثر سنگی مذکور که به برجسته‌کاری هارپوت معروف است، چهار تن وزن داشته و به اندازه‌ای است که می‌تواند کف یک اتاق کوچک را بپوشاند. در این برجسته‌کاری محاصره قلعه با سربازان و جنگ‌جویانی که با نردبان از دیوارها بالا می‌روند، به‌شکل دقیق و بسیار ظریفی به تصویر کشیده شده است. در این برجسته‌کاری جزئیات بسیاری از نقوش الهه‌های اساطیری گرفته تا تاج روی سر پادشاهان و ملکه‌ها جلب دقت کرده و استعداد و قابلیت هنرمندان چهار هزار سال پیش از این موجب حیرت و شگفتی می‌گردد.
در طول تاریخ ده‌ها هزار ساله بشر ، برخی از دوره‌ها صحنه تحولات مهم و عظیمی بوده و موجب پیشرفت سریع جوامع در راه رشد و ترقی در کلیه عرصه‌ها شده‌اند. عصر مس‌سنگی یکی از این دوره‌های مهم در تاریخ بشر است. زیرا در این عصر بشر به تخصص در امر تولید شروع کرده و در نتیجه آن اساس اقتصاد و تجارت پی‌ریزی شده و مراکز مسکونی منظم و دایمی شکل گرفتند. شهر باستانی هارپوت در استان الازیغ ترکیه نیز یکی از این مرکز مسکونی مهم در عصر مس‌سنگی در آناتولی است که در تمدن بشر و شکل‌گیری آن نقش مهمی ایفا کرده است.
