sherqiy aqdéngizda chiqiwatqan misir shamili muwazinetlerni özgertemdu?

türkiye awazi radiyosi: «iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti iqtisad kafédrasi oqutquchisi piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «sherqiy aqdéngizda chiqiwatqan misir shamili muwazinetlerni özgertemdu?» mawzuluq xewer analizini huzurunglargha sunimiz.

yéqinqi yillarda mol tebiiy gaz zapaslirining bayqilishi bilen aldinqi pilandin orun élip kéliwatqan sherqiy aqdéngiz hawzisi bir qanche hepte ilgiri muhim bir özgirishke sahibxanliq qildi. hazirghiche rayonda bayqalghan eng chong tebiiy gaz sahesige ige bolup kéliwatqan misir, nöwette dunyaning eng chong tebiiy gaz sahelirining biri bolushqa namzat nur sahesini bayqidi. bügüngiche sherqiy aqdéngizda bayqalghan barliq tebiiy gaz saheliridinmu köp zapasqa ige nur sahesi, sherqiy aqdéngizda énérgiyening yönilishini özgertküdek ewzellikke ige. bu yerde, «bu özgirish bilen birlikte rayondiki énérgiye shamili qaysi yönilishke qarap chiqishqa bashlaydu?» dégen soal tughulidu.

sherqiy aqdéngiz yéqinqi yillarda xususen israiliye, misir we qibris déngiz tewelikidiki tebiiy gaz zapaslirining bayqilishi bilen teng, dunya énérgiye aktiyorlirining közitish nuqtisigha aylandi. xelqara énérgiye shirketlirining rayonda élip barghan keng dairilik xizmetliri sayisida sherqiy aqdéngizning tebiiy gaz jehette üstünlüki namayan boldi, shuning bilen bir waqitta, bu hawza dunya énérgiye tengpungluqiningmu bir parchisigha aylanghan boldi.

nöwette italiye éni shirkitining sherqiy aqdéngizda élip bériwatqan xizmetliri jeryanida misir déngiz tewelikide bayqalghan nur sahesining 2 tirilyon 550 milyard métir kubluq tebiiy gaz zapisigha ikenlikini pütkül dunya bilidu. hetta, dairisi nahayiti keng bolghan bu sahening aldimizdiki künlerde zapisining miqdari resmiy élan qilinghandin kéyin, dunyaning eng chong tebiiy gaz saheliri tizimlikige kiridu.

téximu éniqraq qilip éytqanda, sherqiy aqdéngizda arqa – arqidin bayqalghan tebiiy gaz saheliri gerche rayonning énérgiye üstünlüki bilen parallél halette kétiwatqandek qilsimu, nur sahesidiki tebiiy gaz zapaslirini qoshqanda, misirning sherqiy aqdéngizdiki énérgiye tengpungluqida roshen üstünlükke ige bolidighanliqini éytishimiz mumkin.

sherqiy aqdéngizda axirqi qétim israiliye, jenubiy qibris rim dairiliri we misir öz rayonliridiki tebiiy gaz zapaslirini bazargha sélish jehette birdin köp kélishimni imzalap, perqliq bazargha sélish istratégiyelirini otturigha qoyup kéliwatatti. bu bazargha kirish yolliri arisidiki eng muwapiqi sherqiy aqdéngizdiki tebiiy gaz zapaslirini aqdéngizni bésip ötidighan turuba liniyesi arqiliq yawropagha yetküzüshni nishan qilghan «sherqiy ottura déngiz tebiiy gaz turuba liniyesi» qurulushi idi.

nur tebiiy gaz sahesining bayqilishi bilen israiliyening öz sahesidiki tebiiy gazni misirgha sétish kélishimi küntertipke kirdi. hetta, deslepki qedemde tél awiw pay chéki baziridiki israiliye déngiz tewelikide tebiiy gaz xizmiti élip barghan shirketlerning paylirida töwenlesh körüldi. gerche bu ehwal israiliye – misir énérgiye munasiwetliride qisqa mezgillik turaqsizliqlarni yaritish xaraktérige ige bolsimu, uzun mezgilde ikki döletning kélishim hasil qilish éhtimali bardek qilidu.

emdi misirning énérgiyede tengpungluqni saqlash we rayonda üstünlükni kapaletke ige qilish tirishchanliqlirigha kélidighan bolsaq, misir rayonning nopus jehette üstünlükke ige döletlirining biri bolup, énérgiye istémali künséri éshiwatqan, xususen yéqinqi yillarda ishlepchiqirishning énérgiye telipini qamdiyalmay kéliwatqan bir dölettur. 2012 – yilida ereb baharining tesiri astigha kirgen we arqidin herbiy – siyasiy özgirish yüz bergen misirdiki siyasiy qalaymiqanchiliq iqtisadtimu eks etken, döletning néfit we tebiiy gaz éksporti toxtap qalghanidi.

misir hazirmu énérgiyediki boshluqni import qilish yoli arqiliq toldurmaqta. shundaqtimu yéngi tebiiy gaz zapaslirining bayqilishi elwette aldimizdiki mezgillerde misirgha ümid béghishlaydu. 850 milyard métir kubluq tebiiy gaz zapisigha ige zohr sahesi we buning üch hessisige teng kélidighan tebiiy gazni baghrigha bésip yatqan nur saheside ishlepchiqirishning bashlinishi shundaqla bu zapasning misirning ichki istémaligha qoshulushi bilen misir tebiiy gaz importigha xatime bérip, qaytidin tebiiy gaz éksportchisi döletke aylinishi mumkin. hetta, shunimu déyish mumkinki, mezkur sahelerde tebiiy gaz ishlepchiqirishni bashlash peqet misirningla emes, rayondiki döletlergimu paydiliq bir halet shekillendürüshi mumkin. misirning éksportchi döletke aylinishi bilen, rayondiki tebiiy gaz zapisigha ige bashqa döletlermu heriketke ötüp, öz tebiiy gazlirini misir arqiliq éksport qilishning yollirini izdesh éhtimalimu bar.

misirning aqdéngiz girwidiki idqu we damétta tebiiy gaz suyuqlandurush béketliri bu meqsette ishlitilishi mumkin. bazargha échilish jehette suyuqlandurulghan tebiiy gaz sodisi misirgha nisbeten nahayiti paydiliq bolghanliqi üchün, eyni waqitta tebiiy gaz éksportida rayonning aldinqi qatardiki döletlirining birige aylanghanidi. démek, mesile sherqiy aqdéngiz tebiiy gazini bazargha sélish bolghanda, rayon üchün eng muwapiq yollardin birining suyuqlandurulghan tebiiy gaz, dep qariliwatqanliqini tekitlep ötüshke toghra kélidu.

sherqiy aqdéngizning eng bay tebiiy gaz zapisigha ige döliti misir, aldimizdiki musapide énérgiye bilen teminlesh bixeterlikini kapaletke ige qilalamdu? kimler bilen ittipaq tüzüp, qandaq kélishimlerge shérik bolidu? bularni körimiz. qarighanda, sherqiy aqdéngizda énérgiye shamilining yönilishi mueyyenleshkendek, shamal jenubqa qarap chiqiwatqandek qilidu.