xitayda yéngi dewr we türkiye – xitay munasiwetliri

türkiye awazi radiyosi: xitay kommunistik partiyesining yéqinqi qurultiyi bilen birlikte xitayning yéngi bir dewrge qedem basqanliqini éytishimiz mumkin. xitay qedem basqan bu yéngi dewr we türkiye – xitay munasiwetliri toghrisida téximu ichkirilep melumatqa ige bolush üchün, «türkiye we yawro – asiya küntertipi» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler bölümi tetqiqatchisi jemil doghach ipekning «xitayda yéngi dewr we türkiye – xitay munasiwetliri» mawzuluq analizini siler bilen ortaqlashmaqchimiz. 

* * * * *

1 milyard 400 milyon etrapidiki nopusqa ige xitay, dunyaning eng nopusi köp döliti hésablinidu. uni 98 milyon ezasi bar dunyaning eng chong siyasiy partiyesi – xitay kommunistik partiyesi bashquridu (1 milyard 400 milyon nopusqa ige bu chong dölet bir partiyelik tüzüm bilen bashqurulidu, her türlük öktichilik partiye ichi bilen cheklinidu). xitay kommunistik partiyesi her besh yilda bir qétim eneniwi yosunda qurultay ötküzidu؛ bu dairide partiye 2017 – yili 18 – öktebirdin 24 – öktebirgiche bolghan jeryanda 19 – nöwetlik memliketlik qurultiyini ötküzdi. shi jinping 2300 wekilning awazi bilen 25 kishilik kommunistik partiye merkiziy komitétida ichki reqiblirining sanini azaytti, qollighuchilirining sanini köpeytti؛ shi jinping kommunistik partiyening nizamnamisi (we asasiy qanun) ge özining ismini tüzümning qurghuchisi maw zédongning yénigha yazdurdi. buning bilen birge, 2013 – yili qazaqistandiki bir yighinda otturigha qoyghan «bir belbagh, bir yol» qurulushinimu yazdurup, uni xitayning resmiy siyasitige aylandurdi. xitay dölet reisi shi jinping ismi we pilan – layihelirini partiye asasiy qanunigha yazdurup, hakimiyitini mustehkemlidi. buning bilen, shi jinpingning ismi uning hayat chéghidila xitay asasiy qanunigha kirgüzülgen boldi.

türkiye bilen xitay arisidiki diplomatik munasiwetler 1971 – yili ornitildi. ikki dölet arisidiki hemkarliq her ikki ishikini dölet sirtqa échiwétishke bashlighan, iqtisadiy we siyasiy jehette yükselgen 1980 – yillardin étibaren heriketlendi. 2010 – yili «istratégiyelik hemkarliq» derijisige kötürülgen munasiwetler, yéqinqi mezgillerde özara yuqiri derijilikler ziyaretlirining sayisida süret bilen rawajlanmaqta.

yéqinqi yillarda  ikki dölet arisidiki bérish – kélishler qoyuqlashti. xitay we türkiye dölet erbabliri bir – birlirini nahayiti qoyuq yoqlidi. türkiye jumhuriyiti jumhur reisi rejep tayyip erdoghan 2017 – yili mayda xitayda chaqirilghan «bir belbagh, bir yol bashliqlar yighini» gha ishtirak qildi. türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawushoghlu bolsa, awghust éyining bashlirida sherqiy jenubiy asiya döletliri ittipaqi yighinigha ishtirak qilishtin burun xitayda ziyarette boldi.

türkiye nöwette tashqi siyasette tengdash yollarni köpeytishni xalaydu. bu nuqtida, türkiye rehberliri xitay bilen bolghan munasiwetlerni güllendürüshni nahayiti muhim, dep qarimaqta. xitay emeldarlarmu türkiyeni ottura sherqte bir küch merkizi we «bir belbagh, bir yol» qurulushi dairiside halqiliq ehmiyetke ige bir dölet, dep qarimaqta. türk emeldarlar, türkiyening «ottura karidor» qurulushining xitayning «bir belbagh, bir yol» qurulushigha mukemmel rewishte mas kélidighanliqini eskertmekte. chünki, her ikki dölet qedimki yipek yolini qaytidin güllendürüshni közlimekte. türkiye xitayning yawropa bazirigha kirish yoli üstige jaylashqan bir dölet. türkiyening xitay bilen yawropa bazarlirini bir – birige tutashturidighan dunyawi qatnash torining bir tügünige aylinishi, uninggha zor payda élip kélidu.

xitay, türkiyege nisbeten gérmaniyedin qalsila ikkinchi, yiraq sherqte bolsa, eng chong soda shériki hésablinidu. xitay, 2016 – yili türkiye mehsulat éksport qilghan döletler tizimlikide 19 – rettin, türkiye mehsulat import qilghan döletler arisida 1- rettin orun aldi. elwette, bu yerde ikki dölet arisida import – éksport muwazinetsizliki barliqi roshen közge chéliqidu. 2016 – yilliq sanliq melumatlargha qarighanda, türkiyening xitaygha qilghan éksporti 2 milyard 320 milyon dollar؛ xitaydin qilghan éksporti bolsa, 25 milyard 440 milyon dollar boldi. bu ikki terep sodisida türkiyening ziyinigha 23 milyard dollar perq barliqini körsitip berdi. yéqin kelgüside, bu haletning tüzitilishi munasiwetlerni téximu yuqiri baldaqlargha kötürüshi mumkin.

aldimizdiki musapide xitayning özige téximu ishengen halda, küchlük tashqi siyaset yolgha qoyushi heyran qalarliq ish bolmaydu. chünki, shi jinping 18 – öktebirde qilghan uzun nutqida, xitayning «chong küch» kimlikini qanche qétim tilgha aldi. u, xitayning töwen körülidighan künlirining arqida qalghanliqini we xitayning medeniyetlik dunyawi küch süpitide qaytidin ornidin turush peytining kelgenlikini tekitlidi. xitay, xitay kommunistik partiyesining 19 – qurultiyida chiqirilghan qararlarning türtkiside chong sekrep ilgirileshke teyyarlanmaqta. yéngi basquchta bayashatliqi ashqan, dunyagha téximu bek échiwétilgen, küchlük we bay döletler bilen riqabetlishidighan, hetta köpinchisining aldigha ötüp kétidighan, rayon we xelqaradiki  roli we paalliqi ashqan bir xitayni körishimiz mumkin.

gherblik ittipaqdashliri amérika qoshma ishtatliri we yawropa ittipaqi bilen her xil mesililerni bashtin kechürüwatqan türkiye bolsa, shangxey hemkarliq teshkilati ezaliri bilen bolghan munasiwetlirini güllendürmekte. bu dairide, xitayning dunya siyasiti we iqtisadiy sahesidiki salmiqini ashurush siyasitini ijra qilishi türkiye – xitay hemkarliq layihelirining köpiyishige wasite bolushi mumkin.

gherblik ittipaqdashliri bilen bolghan munasiwetliride her xil qiyinchiliqlarni bashtin kechürüwatqan türkiyege nisbeten, xitay bilen iqtisadiy, siyasiy we herbiy hemkarliqlarni kücheytish jelpkar bir tengdash yol. türkiyening xitay bilen bolghan munasiwetlirini kücheytish tirishchanliqi otturigha chiqiwatqan köp qutupluq dewr bilen maslishishni nishan qilidu. bu türkiyening dunya siyaset sehnisidiki tallash yollirini köpeytish arzusini eks ettürüp béridu. xitay bilen türkiye arisidiki halqiliq mesililerning biri, xitayda yashaydighan uyghur türkliridur. xitay, türkiye bilen güllengen ikki terep munasiwetliri türtkiside uyghur türkliri üstidiki bésimni yenggillitishi lazim. xitay buni ishqa ashursa, ikki terep munasiwetliri téximu téz ilgirilishi we uyghur türkliri ikki dölet arisidiki munasiwetlerde achquchluq rol oynishi mumkin.