xelqara qanun nuqtiiyneziridin 1915 – yilqi weqelerge nezer
her yili aprél éyida birinchi dunya urushi mezgilide 1915 – yili osmanli impériyesi térrotériyesi ichide yüz bergen weqeler toghruluq dunya metbuatlirida türlük bayanatlar élan qilinidu.
türkiye awazi radiyosi: yéqinqi yillardin buyan her yili aprél éyida birinchi dunya urushi mezgilide 1915 – yili osmanli impériyesi térrotériyesi ichide yüz bergen weqeler toghruluq dunya metbuatlirida türlük bayanatlar élan qilinidu. bu munasiwet bilen, biz bu heptiki pirogrammimizda, xelqara qanun nuqtiiyneziridin 1915 – yilqi weqelerge bir qur nezer tashlap chiqimiz.
yéqinqi yillardin buyan her yili aprél éyda dunya metbuatlirida oxshash menzirilerni közge chéliqturimiz. jümlidin, birinchi dunya urushi mezgilide osmanli impériyesi térrotériyesi ichide yüz bergen weqelerning döletler, teshkilatlar yaki kishiler teripidin burmilanghan halda élan qilinghanliqini körimiz.
ermeni weqeliri yaki ermeni qarashlirini qollaydighan shexslerning köpinchisi tarix yaki siyasiy penler sahesidin bolidu. bu shexsler weqelerni «irqiy qirghinchiliq» dep ataydu. türklerning yaki türkiyening qarashlirini qollaydighan shexslerning köpinchisimu bu mesilige tarixiy nuqtiiynezerdin qaraydu we ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanunini ijra qilishning héchqachan «irqiy qirghinchiliq» bolmaydighanliqini otturigha qoyidu.
buningdin uzun yillar muqeddem yüz bergen weqelerni chüshinish üchün tarixiy nuqtiiynezerge éhtiyaj bardur. biraq, bu yerde shu muhim nuqtini tekitlep ötüshke toghra kélidu؛ «irqiy qirghinchiliq» atalghusi xelqara qanun sahesidin orun alidu. shunga, tarix sahesidin kelgen shexsler yaki siyasetchilerning bu heqte pikir bayan qilishi mesilini toluq analiz qilghili bolmasliqtek ehwallarni keltürüp chiqiridu. bu mesile heqqide bayanat élan qilghanlar özlirining qarashlirigha asasen türlük miqdarlarda ölüm bilen netijilengen weqelerni «irqiy qirghinchiliq» dep ataydu. halbuki, herqandaq bir weqening «irqiy qirghinchiliq» ikenliki yaki «irqiy qirghinchiliq» emesliki üchün xelqara qanungha asasen qarar chiqirilidu.
«irqiy qirghinchiliq» mesiliside deslepki muhim qarar, birleshken döletler teshkilati omumiy kéngishining 260 – nomurluq qararigha asasen 1948 – yili «irqiy qirghinchiliq jinayitining aldini élish we jazalandurush ehdinamisi» ning qobul qilinishi bilen otturigha chiqti. ermenler osmanli impériyesi térrotériyeside awwal aptonomiye, kéyin musteqil dölet qurush üchün siyasiy we qoralliq paaliyetlerni élip bardi. ularning bu herikiti «siyasiy guruppa» paaliyetliri hésablinidu. shunga, mezkur ehdinamide belgilengen «töt guruppa» gha tewe emes.
shu dewrdiki osmanli impériyesi hökümitining siyasitide, mezkur ehdinamining 2 – maddisida belgilengen «meqsetlik yoqitish» ni nishan qilidighanliqigha dair bir irade yaki ibare mewjut emes. meqsetlik yoqitishni ispatlighudek yazma we aghzaki höjjetler bolmighinidek, barliq höjjetler ermenlerni qoghdash we ularning tinch – aman yashishini ishqa ashurushni nishan qilidighanliqini körsitidu. ölgen ermenlerning sani weqelerning «irqiy qirghinchiliq» ikenlikini ispatlap bérishtin tolimu yiraq. oxshash sewebler bilen rayonda ölgenler türk puqralarning sani téximu köptur. bu nuqtidin élip éytqanda, ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanuni hergizmu mezkur ehdinamining 2 – maddisining s qismigha asasen wasitilik yaki mexpiy «irqiy qirghinchiliq» emestur.
mezkur ehdinamige asasen «irqiy qirghinchiliq» hésablanmaydighan ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanunining perde arqisidiki herbiy heqiqetlernimu nezerge alghanda, buning qanuniy jehettin «insaniyetke qarshi jinayet» hésablinishimu mumkin emes. chünki ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanunini ijra qilish jeryanida yüz bergen weqeler rim ehdinamisining 7 – maddisigha asasen «irqiy qirghinchiliq» hésablanmaydu. yeni osmanli impériyesining insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilghudek ermenlerning nopusigha qarshi pilanliq halda «keng kölemlik we sistémiliq halda hujum qilish» ni nishan qilidighanliqi ispatlanghini yoq. ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanuni étnik tazilashtin perqliq halda ermenlerni mejburiy halda sürgün qilishni nishan qilmaytti, ermenlerge qarshi diniy yaki bashqa seweb bilen qetliam yürgüzüshnimu nishan qilmaytti. chünki, bashqa ermenlerni jaylargha orunlashturush qanuni ermenlerning bixeterlikini qoghdash meqsitide ijra qilinghanidi. buningdin bashqa yene, bu qanunning ijra qilinishidin, ermenlerning ishghalchi rus qoshunliri bilen birliship, balqan urushliridikige oxshash türklerge – musulmanlargha qarshi «irqiy qirghinchiliq» yürgüzüshining aldini élish üchün idi.
urush mezgilide rayondiki bezi guruppilarning rayonda otturigha chiqqan qismen hakimiyet boshluqidin paydilanghanliqini bilimiz. rayondiki bezi guruppilar özlirining nishanigha yétish üchün köchüsh halitidiki ermenlerge hujum qilghan, öltürgen we mal – mülüklirini bulap – talighanidi. osmanli impériyesi üch septe urush qiliwatqanliqi üchün, qol ilkidiki cheklik qoralliq küchliri bilen bezide ermenlerning hemmisini her jehettin qoghdiyalmighan. bu ehwal, jughrapiye, ghizasizliq, dorisizliq we hemme yaqni késellik qaplap kétish qatarliq sewebler tüpeyli köchüshke mejbur bolghan puqrawi türklerning ölümlirining ermenlerningkidin artuq bolmisimu, ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanunida wasitilik yolllar arqiliq yoqitishni nishan qilmaydighanliqini körsitidu. buningdin bashqa yene, dölet dairiliride pewquladde weqelerge qarshi pushaymanliq we zorawanliqqqa qarshi ghezep – nepretning tughulghanliqimu bilinidu. derweqe, «jinayet» katégoriyesige kiridighan bulangchiliq we öltürüsh jawabkarliri téxi urush axirlashmastinla sotlanghan we ölümge höküm qilinghan.
bu mesile künimizde tarixiy we qanuniy bir weqe bolushtinmu bekrek, siyasiy bir weqege aylanduruwélindi. xelqara munasiwetler saheside türkiyeni reqib dep qarighan we türkiyening yolgha qoyuwatqan tashqi siyasitini özige tehdit dep bilidighan döletler we teshkilatlar bu mesilini türkiyege qarshi kozér süpitide ishlitishke urunmaqta.
nöwette nezerde tutushqa tégishlik yene bir nuqta, ermenler ichidiki ashqun guruppilar dawamlashturuwatqan ikki yönilishlik urushtur. derweqe, bu guruppila hem ezerbeyjangha qarshi qanliq urushni dawamlashturuwatidu, hemde türkiyege qarshi pisxologiyelik urushni dawamlashturuwatidu. bu pisxologiyelik urush ezerbeyjan térrotériyesining beshtin birini ishghal qilishni nishan qilidu.
«ermeni dewaliri» din yene bir meqset bolsa, dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan, özara yéqin munasiwiti bolmighan we özliri yashaydighan xiristiyan ellerde tézlik bilen érip kétishke bashlighan ermenlerdur. ularni medeniyet jehettin assimilyatsiye bolup kétishtin saqlap qilish üchün, ularni birleshtüreleydighan bir seweb ijad qilishqa toghra kéletti. derweqe, «ermeni dewaliri» del buning üchün ijad qilindi, hemde buning üchün «irqiy qirghinchiliq» ighwagerchiliki we yalghanchiliqi oydurup chiqirildi. netijide, birlikte derd - elem tartqan bolush yalghanchiliqining birleshtürgüch küchi otturigha chiqti.
bu mesile heqqide peqet 1915 – yilqi ermenlerni bashqa jaylargha orunlashturush qanuni üstidin talash – tartish élip barmasliq lazim. eksiche, téximu keng dairilik penjiridin analiz qilinishi kérek. 1820 – 1920 – yillar arisida balqan we kawkaz rayonlirida türklerge qarshi yürgüzülgen irqiy qirghinchiliqlarda 4 milyondin artuq türk öltürülgenidi. bu wehshiylik dunya jamaetchilikige ashkarilinishi kérek. buningdin bashqa yene, 1820 – 1920 – yillar arisida 5 milyon türk türlük hujumlargha uchrighanliqtin köchüshke mejbur boldi. bu mesililer téximu keng dairide tetqiq qilinishi, tekshürülüshi, élan qilinishi we dunya jamaetchilikige ashkarilinishi shert.
