türkiye afriqida özara menpeet yetküzüsh siyasiti yürgüzmekte
ibrahim qalinning jumhur reis rejep tayyip erdoghanning afriqa ziyaritini chöridigen halda yézip chiqqan «türkiye afriqida özara menpeet yetküzüsh siyasiti yürgüzmekte» mawzuluq analizini diqqitinglargha sunimiz.
«küntertip we analiz» namliq sehipimizning bu heptilik sanida jumhur reislik sariyi muawin bash katipi we bayanatchisi ibrahim qalinning jumhur reis rejep tayyip erdoghanning afriqa ziyaritini chöridigen halda yézip chiqqan «türkiye afriqida özara menpeet yetküzüsh siyasiti yürgüzmekte» mawzuluq analizini diqqitinglargha sunimiz. qéni undaqta diqqitinglar bu heqtiki uchurlirimizda bolsun!
* * *
jumhur reislik sariyi muawin bash katipi we bayanatchisi ibrahim qalin, jumhur reis rejep tayyip erdoghanning afriqa ziyariti toghrisida bir parche maqale yazdi.
ibrahim qalin, «Daily Sabah» gézitide élan qilinghan «türkiyening afriqidiki özara menpeet yetküzüsh siyasiti» serlewhilik maqaliside, jumhur reis erdoghanning 22- yanwardin 25 – yanwarghiche bolghan ariliqta türkiyening 2005 – yili bashlighan «afriqigha échiwétish siyasiti» ning bir parchisi süpitide sherqiy afriqa elliri tanzaniye, mozambik we madaghasqargha qaratqan ziyaretlirining türkiyening afriqa qitesining hemmisi bilen bolghan munasiwetlirini kücheytish we chongqurlashturushni nishan qilidighanliqini qeyt qildi.
erdoghanning yéqinqi on yil ichide bash ministir we jumhur reisi süpitide 23 afriqa dölitide 30 qétimdin artuq ziyarette bolup, afriqiliq bolmighan rehberler ichide rékort yaratqanliqini eskertken qalin, maqaliside munularni qeyt qildi: «bu uchrishishlar, afriqa döletliri bilen bolghan munasiwetlirimizni güllendürüsh yolidiki istratégiyelik qarishimizning eks itishidur. bu dairide, 2004 – yili afriqa qiteside peqet 12 elchixanimiz bar idi, bu san 2016 – yiligha kelgende 39 gha yetti. peqet 2012 – 2014 – yilliridila türkiyening afriqida paaliyet élip bériwatqan oxshash bolmighan yardem organlirigha qoshqan töhpisi 800 milyon dollargha yéqin boldi. afriqida 16 wakaletxanisi bar bolghan türkiye hemkarliq we kordinatsiye agéntliqi, quduq kolash we sehiye merkezlirini sélishtin tartip déhqanlarning terbiyelinishi we tarixiy miraslarni qaytidin janlandurushqiche bolghan yüzlerche qurulushni dawamlashturmaqta. buning bilen birge, onlarche türk jemiyiti we xeyr- saxawet orgini mohtajlargha hemnepes bolmaqta.»
türkiyening bu pozitsiyesining afriqa döletliri arisidimu qarshi élishqa érishkenlikini bildürgen qalin, 2008 – yili afriqa elliri ittipaqi teripidin «istratégiyelik shérik» dep élan qilinghan türkiyening, shu yili ichide tunji türkiye – afriqa aliy derijilikler yighinigha sahibxanliq qilghanliqini eskertti. yighinning ikkinchi qétimliqining 2014 – yili ékwator ginesining paytexti malaboda chaqirilghanliqini eslitip ötken qalin, üchinchi qétimliq aliy derijilikler yighinining 2019 – yilighiche türkiyede chaqirilishining pilanliniwatqanliqini qeyt qildi.
buningdin on yil ilgiri türkiyening afriqa elliri bilen bolghan omumiy soda hejmining 3 milyard dollardin töwen ikenlikige, nöwette soda hejmining 25 milyard dollardin éship ketkenlikige isharet qilghan qalin, «türkiye hawa yolliri shirkiti bolsa, 30 din artuq afriqa dölitidiki 40 qa yéqin jaygha qatnap, pütkül xelqara awiyatsiye shirketlirini arqida qaldurdi. buningdin sirt, 30 din artuq afriqa dölitining türkiyede diplomatik wakaletxanisi bar, her yili 5 mingdin artuq afriqiliq oqughuchi oqush mukapat puli bilen türkiyege kélip oqumaqta. bu sanliq melumatlar, türkiye – afriqa munasiwetlirining küchiyish we chongqurlishish basquchida ikenlikini namayan qilip béridu.»
mol tebiiy bayliq zapisigha, yash we dinamik nopusqa shundaqla ghayet zor tereqqiyat imkaniyitige ige bolushigha qarimay, afriqidiki ajayip xezinilerning otturisida weyran qilghuch yoqsulluqning höküm sürüwatqanliqini tilgha alghan qalin, siyasiy muqimliq yaritish, térrorizmgha qarshi küresh, namratliqni azaytish we dawamlashturushqa bolidighan tereqqiyat pilani qatarliqlarning köpligen afriqa ellirining aldinqi qatardiki ishliri ikenlikini tekitlidi. qalin maqaliside töwendiki ibarilerge orun ajratti: «yawropa mustemlikisining nomus qilarliq tarixi nezerge élinghinida, afriqa qitesidiki siyasiy küchlerning wakaliten urushlar, zamaniwi qulluq we iqtisadiy sümürüshke qarshi küresh qilish iradisining qetiy bolushining zörüriyiti otturigha chiqidu. nöwette oxshash bolmighan dölet we xelqaraliq shirketler afriqining bayliqini sümürüshke urunushni dawamlashturmaqta, siyasiy dawalghushlar we saqliniwatqan iqtisadiy mesililer pütkül qitege ziyan yetküzmekte.»
türkiyening afriqida «özara menpeet yetküzüsh» siyasiti yürgüzüwatqanliqini tekitligen qalin, döletning yéngi béqindiliq, warisliq we sümürüsh munasiwetlirini ornitishning ornigha siyasiy jehette teng – barawerlik we özara iqtisadiy tereqqiyatni nishan qilghanliqini bildürdi. türkiyening «afriqining saqliniwatqan mesililirige afriqiche chare» tépishqa tirishiwatqanliqigha isharet qilghan bayanatchi qalin, «2011- yilidin buyan somali hökümitining acharchiliq, qurghaqchiliq, yoqsulluq we térrorizmgha qarshi kürishige qoshqan töhpimiz del budur. dölet we xususiy igilikidiki sahelerning qoli arqiliq bu döletke bir milyard dollardin artuq yardem qilindi we meblegh sélindi. somali, gerche xewpsizlik we iqtisadiy tereqqiyat saheliride bésip ötüshi kérek bolghan basquchlar bolsimu, nöwette buningdin alte yil ilgiriki chaghlargha sélishturghanda, xélila yaxshi ehwalda ikenlikini erkin – azade otturigha qoyalaymiz» dégen ibarilerni ishletti.
afriqa elliriningmu türkiyening «özara menpeet yetküzüsh» siyasitige ijabiy pozitsiyede boluwatqanliqini tilgha alghan qalin, yéqinqi yillarda yuqiri derijilikler ziyaretliri sanida körünerlik éshish bolghanliqini eskertti. u, türk shirketlirining tanzaniyede 2 ming kilométirliq tömür yoli berpa qilish, mozambikte ijtimaiy olturaq rayoni sélish we madaghasqarda éléktir istansisi qurush dégendek chong lahiyelerni dawamlashturuwatqanliqini eskertti shundaqla bu shirketlerning afriqa elliride minglarche afriqiliqqa ishlesh pursiti yaritip bergenlikini we éléktironluq eshyalardin tartip toqumichiliqqiche bolghan köpligen sahelerde ishlepchiqirish bilen shughulliniwatqanliqini qeyt qildi.
jumhur reis erdoghanning, türkiye – afriqa munasiwetliride bashlighan bu yéngi dewrning ishikini biwasite özi izdigenlikini tekitligen qalin, «bu dairide jumhur reis erdoghan peqet köp sandiki afriqa dölitini ziyaret qilip, afriqa rehberlirini dölitimizde kütüwélish bilenla qalmidi, u shundaqla xususiy igilikidiki shirketler, uniwérsitétlar, ijtimaiy küchler bashqurushidiki organlar, sayahet shirketliri we xelqimizni munasiwetlik terepler bilen her ikki terepni kücheytidighan munasiwetlerni ornitishqa righbetlendürdi. dölitimiz bilen afriqa elliri arisida özara ishenchni kücheytidighan qedemlerni tashlighan jumhur reisimiz, pütkül mesililerning ochuq – ashkara we durus otturigha qoyulushini kapaletke ige qilmaqta» dégenlerni eskertti.
türkiyening, afriqa elliridin fethullahchi térrorluq teshkilati mensupliri we teshkilat bilen munasiwiti bar organlarning ziyanliq paaliyetlirining meniy qilinishini telep qilghanliqini xatirilitip ötken qalin, ötken yigirme yilda türkiyening ewzellik we imkaniyetliridin paydilinip onlarche afriqa dölitige orunlishiwalghan teshkilat ezalirining epti – beshirisining 15 – iyul herbiy – siyasiy özgirish qozghashqa urunush herikiti jeryanida pash bolghanliqini we köpligen afriqa dölitiningmu bu balayi – apetke qarshi tégishlik qedemlerni tashlashqa bashlighanliqini alahide tekitlidi. afriqiliqlarning buningdin kéyin bu guruppining yalghuz türkiye üchünla emes, özliri üchünmu dölet xewpsizlik tehditi ikenlikini körüp yetkenlikini eskertken qalin, afriqa ellirining fethullahchi térrorluq teshkilatining siyasiy hakimiyetni qolgha chüshürüsh üchün her qandaq ishni qilidighanliqini we bu küchni özlirige ishikliri we dillirini achqan döletlerge qarshi ishqa sélish éhtimalining barliqini tonup yetkenlikini qeyt qildi.
ibrahim qalin maqalisde yene: «türkiyening afriqigha qaratqan «özara menpeet yetküzüsh» siyasiti, teng – barawer bolush, ochuq – ashkara bolush we daimiy bolush pirinsipi asasida her ikki terepning küchiyishini nishan qilidu. afriqining imkaniyetliridin paydilinalishi, zamaniwi qulluqning, mustemlikichilikning we béqindiliqning yéngi shekillirining yoqitilishi we afriqiliqlarning özlirining tebiiti we enenilirige asasen özlirini tereqqiy qildurushigha imkaniyet yaritip bérilishige baghliqtur. türkiyening «özara menpeet yetküzüsh» siyasitige, afriqining bu kürishige qoshulghan adettikiche emma muhim bir töhpe, dep qarilishi lazim» dégen ibarilerge orun berdi.
